‘We hebben vroeger onze omgeving aangepast aan onze noden… en nu moeten we ons aanpassen aan onze omgeving’

In de zomer van 2020 zijn heel wat warmte- en hitterecords gesneuveld. Helaas heeft dat ook kwalijke gevolgen voor het grondwater. Wij gingen polsen bij professor Patrick Meire of het water hem al aan de lippen staat.

Hoe staat het eigenlijk met onze grondwatervoorraden?
Niet goed, ze staan zeer laag. Het is normaal dat ze in de herfst lager staan en in de lente hoger. Maar nu komt er over het hele jaar minder water bij doordat de mogelijkheden tot infiltratie lager zijn en er ook minder neerslag is, vooral in de zomer. Dat zorgt ervoor dat het niveau in het begin van het seizoen al te laag ligt. Het is een structureel probleem. 

Waarom is grondwater überhaupt belangrijk?
Het is onze grootste watervoorraad. Het water in de rivieren en de meren vormt maar een paar procent van de zoetwatervoorraad. Om je een idee te geven: in 1 m³ grond zit tot zo’n 250 liter water. Dat is veel meer dan mensen zouden denken. En niet alleen wij zijn ervan afhankelijk: ook al onze vegetatie. Wereldwijd zit bijna 70% van het zoetwater in ijskappen en gletsjers, een kleine 30% in grondwater en minder dan 1 procent in oppervlaktewater.

Als er tekorten zijn, waarom kopen we niet gewoon water in van de buurlanden?
Dat doen we al. Een deel van het water in Antwerpen bijvoorbeeld is Maaswater via het Albertkanaal.

Als wij problemen hebben, hebben de buurlanden die waarschijnlijk ook?
Dat klopt niet helemaal. De beschikbare watervoorraad hangt af van de hoeveelheid water per persoon. Wij zitten hier in Vlaanderen met een heel hoge bevolkingsdichtheid. In het Scheldebekken is die bijvoorbeeld dubbel zo hoog als in het Seinebekken rond Parijs. Dat neemt niet weg dat ook de omringende landen problemen hebben.

Als we niks veranderen, met welk scenario moeten we dan rekening houden?
Dan wordt de toekomst grimmiger. Ik moet u waarschijnlijk niet vertellen over de patronen van de klimaatopwarming: het aantal droge en warme zomers stijgt. In eerste instantie zullen wij er als individu geen problemen van ondervinden, de drinkwatervoorraad is voorlopig verzekerd. Het zullen de landbouw en de natuur zijn die de onmiddellijke gevolgen dragen. Indirect heeft dat natuurlijk wel invloed op ons, omdat het de voedselvoorziening en de economie beïnvloedt.
We zullen daarom goed moeten nadenken over de landbouw: wat voor landbouw zullen we hebben? Hoe kunnen we die aanpassen aan het veranderende klimaat? Welke gewassen gedijen in onze warmere en drogere zomers? Dat is zinniger dan de klassieke gewassen per se te blijven telen en met meer en meer moeite te blijven beregenen.
En als we dan nog helemaal niets veranderen, zullen op termijn ons drinkwater en onze voedselvoorziening onder druk staan.

U zei onlangs in het vrt-journaal dat we onze manier van denken moeten veranderen: in plaats van de regen zo snel mogelijk via de riolen af te voeren, moeten we het grondwater zo lang mogelijk ophouden én het peil van de rivieren en kanalen hoog houden. Hoe?
We kunnen moerassen herstellen en riviervalleien vernatten. We moeten de infiltratie bevorderen, zodat er niet zoveel water afgevoerd wordt via waterlopen en riolen. Nu is 20% van Vlaanderen verhard, dat is heel veel. We moeten het regenwater opvangen en de totale waterbuffer zo hoog mogelijk houden. Die opvangzones kunnen niet zomaar overal vanwege onze ruimtelijke ordening. We hebben vroeger onze omgeving aangepast aan onze noden en nu moeten we ons aanpassen aan de omgeving.
Kijk, de redenering van vroeger hield steek. Het versneld afvoeren van water voorkomt overstromingen. Maar de omstandigheden zijn nu fundamenteel gewijzigd en de oplossingen van vroeger zijn niet geschikt voor de nieuwe situatie. Nu hebben we niet alleen een ander klimaat, maar bijvoorbeeld ook betere weersvoorspellingsmodellen en waterkwantiteitsmodellen, waardoor we flexibeler kunnen omgaan met het waterbeheer. Waar men vroeger water zo snel mogelijk afvoerde o.a. om een grotere buffer te hebben voor komende neerslag en dus overstromingen te voorkomen, zorgt dat er nu mee voor dat we maar een beperkte voorraad hebben als de regen uitblijft. Door gebruik te maken van ‘up to date’ modellen, kunnen we veel hogere waterpeilen aanhouden en enkel afvoeren als er effectief zeer veel regen verwacht wordt en er een overstromingsrisico is. 

Wat zou de overheid idealiter kunnen doen om dat te veranderen?
Het lastige van dit soort problematiek is dat de oplossingen vaak plaatsspecifiek zijn. Wat werkt op de ene plek, werkt niet op de andere plek en kan er zelfs schade aanrichten. Dit soort problemen vragen maatwerk, je moet altijd heel goed opletten met veralgemeningen. We moeten investeren in een hele resem zaken.
Eigenlijk moet het waterbeheer fundamenteel wijzigen. Zo moeten we maximaal kijken naar alle mogelijkheden van vernatting, maar ook inzetten op infiltratie van het grondwater. Ook moeten we op elk vlak bedenken waar we water kunnen besparen en hergebruiken: huishoudens, industrie, landbouw…
Ik zeg niet dat alle waterbeheer nu slecht is. In het sigmaplan zitten een heel aantal goede zaken. Er wordt ingezet op multifunctionaliteit, aanleg van moerasgebieden, het hermeanderen van de Demer, waardoor er een grotere infiltratie mogelijk is. Alleen is de uitdaging zeer groot en moeten we een versnelling hoger schakelen.

Moeten we de industrie en landbouw met de vinger wijzen?
We moeten niemand met de vinger wijzen. De situatie waar we nu mee zitten, dat zijn achterhaalde oplossingen voor soms achterhaalde problemen. Los daarvan zijn er natuurlijk zowel voor de industrie als voor de landbouw veel mogelijkheden om waterbesparend te werken en om water te hergebruiken. En dat kan voor hen ook winstgevend werken. De overheid kan dit ook aanmoedigen, enerzijds door fiscale stimuli en anderzijds door de juiste vergunningen.
Landbouwers kunnen de infiltratie ook helpen door de manier waarop ze hun bodem bewerken. Op een stuk land dat ze niet gebruiken, zetten ze beter vegetatie, want in een braakliggende grond dringt de regen minder goed in en heb je bovendien kans op erosie. Boeren kunnen water opvangen, in poelen, in buffers. En tot slot kunnen ze zoals gezegd de keuze van de gewassen ook aanpassen aan de omstandigheden.

Tijdens de afwas de kraan niet laten lopen en tijdens een hittegolf je gras niet sproeien, dat hebben we wel al gehoord. Zijn er nog dingen die individuen kunnen doen?
Het zou al helpen als meer mensen zich bewust zouden worden van de globale problematiek. De producten die je koopt, hoe komen die tot stand? Hoeveel water is daarvoor nodig? Een tomaat bevat niet alleen water, maar verbruikt ook water tijdens de kweek.

Ik las dat een avocado kweken heel veel water verbruikt, en die komen vaak uit Californië, waar er bovendien al niet veel water is.
Dat soort dingen bedoel ik. Zo vraagt het veel water om katoen te kweken. In katoen voor 1 T-shirt kan al snel 5000 liter water kruipen. Als je hem dan na een paar keer dragen weggooit, gooi je 5000 liter weg.

De katoenen tassen zijn ook maar beter dan plastic als we ze effectief gaan gebruiken.
Je krijgt ze nu overal, hier liggen er waarschijnlijk al 20-30. Die gebruik je niet allemaal. Op de conferenties die ik bezoek, krijgt iedereen zo’n tasje met het programma in. Waarom moet dat? Iedereen heeft toch zijn boekentas bij. Mensen staan daar vaak niet bij stil, hoeveel water dat vraagt.

Als u het hebt over het educatieve luik, denk ik dat er tegenwoordig meer nadruk ligt op het post-consumerproces dan op het preconsumerproces. Hoe moet het dan wel? Moeten we allemaal vegetariërs worden?
Niet noodzakelijk, het hangt af van de samenstelling van je dieet. Liever een flexitariër die vooral lokale producten eet dan een vegetariër die zijn avocado’s laat invliegen. 

Stel dat je nu een huis bouwt of renoveert, hoe kan je dat grondwatervoorraadvriendelijk aanpakken?
Je kan bijvoorbeeld ook het regenwater dat neerkomt op de voorkant van je dak opvangen in een waterput, want bij bestaande huizen gaat dat naar de riolen. Je tuin, en vergeet ook niet je voortuin, maximaal inrichten om regenwater te laten infiltreren. Je kan een groendak aanleggen, en het water daaruit naar een regenwaterput laten gaan. Maar vergeet niet om het water dat je opvangt te gebruiken, anders is het ook voor niks. De overloop van je volle regenton, die laat je best ook niet in de riool uitkomen. Verder kan je gras kiezen dat tegen de hitte kan, zodat het niet besproeid hoeft te worden.

De BBC raadde aan om je gazon sowieso niet te maaien bij warm weer, want kort gras kan de bodem en zichzelf niet beschermen tegen de hitte.
Klopt. Verder kan je bomen planten om voor verkoeling te zorgen. Het probleem is eigenlijk dat we alles gereduceerd hebben van complexe ecosystemen naar zo eenvoudig mogelijke ecosystemen, en dat zouden we nu weer moeten omdraaien. Het creëren van complexiteit van de omgeving, en daar hoort biodiversiteit ook bij, is een vereiste voor de toekomst.

Dit artikel werd geschreven door Sanne Jans voor Frontaal (editie herfst 2020), het magazine van Gents MilieuFront. Wil je ook 4x per jaar inspirerende en kritische Frontaal-artikels lezen op papier of digitaal? Word nu lid van GMF en geniet van Frontaal en tal van andere fijne voordelen!

Foto’s: Patrick Meire, Sanne Jans (Schelde) Pixabay Manfredrichter (riool), Pixabay Clayton (gazon), Pixabay Feraugustodesign (landbouw)