Hoe duurzaam zijn elektrische fietsen? Over de pro’s en cons van de e-bike

Stad Gent wil inzetten op een divers aanbod aan duurzame vervoermiddelen, waaronder elektrische deelfietsen van Dott, herkenbaar aan hun lichtblauwe frame en rode velgen. Het Nederlandse bedrijf kreeg van Stad Gent de toestemming om zo’n 600 e-deelfietsen en – via onderaanneming BAQME – 150 elektrische deelbakfietsen uit te rollen over een groot gebied, gaande van Wondelgem tot Zwijnaarde.

Deelmobiliteit
Stad Gent zet al langer in op het promoten van deelfietsen. Zo geniet de Gentenaar sinds 2019 van de deelfietsen van Donkey Republic en zijn er reeds langer van de Blue-bikes aan station Gent-Sint-Pieters en Dampoort. In 2022 volgde Mobit als nieuwe deelfietsaanbieder. Die initiatieven ressorteren onder de deeleconomie en kunnen we alleen maar toejuichen. Hoe meer mensen een fiets delen, hoe minder individuele fietsen er worden gefabriceerd. Dat betekent minder materialen, minder grondstoffen en minder afgedankte fietsen in (soms overvolle) fietsenstallingen. Deze deelsystemen beantwoorden bovendien aan een aantal principes zoals die van Product-as-a-Service en Pay-as-you-use. Dat wil zeggen, goederen lenen of consumeren als dienst. Klanten worden geen eigenaar van het product, maar nemen er een abonnement op en betalen een periodieke vergoeding of een vergoeding per gebruik. De producent blijft eigenaar en blijft dus verantwoordelijk voor onderhoud en herstel. Dat zorgt er ook voor dat producenten voor de beste kwaliteit kiezen.

Gebruiksgemak
In 2023 kwam daar dus een nieuwe speler bij, namelijk Dott, als aanbieder van elektrische deelfietsen. De fietsen zijn heel makkelijk en snel te ontlenen: app openen, QR-code scannen, fiets ontgrendelen en je bent vertrokken. Het aanbod is bovendien enorm. Ze kunnen in elke fietsenstalling in Gent worden geparkeerd en zijn bovendien niet duur: voor € 3,50 kan je twee ritten van telkens een half uur afleggen, te benutten binnen de 24 uur. Dat is vergelijkbaar met de prijs van een busticket.

Maar zijn e-bikes ook duurzaam?
Dat is een vraag waar je moeilijk eenduidig op kan antwoorden. Laat ons even uitzoomen. Als je wil weten of e-bikes een zegen zijn voor duurzaamheid, dan moet je bekijken welke voertuigen de e-bikes vervangen en voor welke trajecten ze dit doen. Rijd je normaal met de auto naar het werk en beslis je om vanaf morgen de elektrische fiets te nemen? Dan is jouw keuze milieuvriendelijker. Met een e-bike stoot je immers niet rechtstreeks CO₂ of roet uit. Geen stinkende en schadelijke uitlaatgassen dus. Het is natuurlijk wel zo dat de accu van de e-bike frequent opgeladen moet worden. Daarbij is de vraag telkens: wordt de stroom die daarvoor nodig is opgewekt uit fossiele brandstoffen, kernenergie of hernieuwbare energie?

Accu’s
Wat vaststaat is dat de productie van de accu milieubelastend is. Bij de productie van lithium-ion batterijen komt veel CO₂ in de atmosfeer terecht en moeten er grote hoeveelheden van andere grondstoffen zoals kobalt en nikkel worden gewonnen. Bovendien heeft de fietsaccu een gemiddelde levensduur van ‘amper’ vijf à zes jaar en is daarna aan vervanging toe. Door op een goede manier om te gaan met de accu kan deze levensduur wel wat worden verlengd. De ontginning van grondstoffen voor batterijen zal de komende decennia in een razend tempo toenemen. Dat gaat niet zonder impact op mens en milieu. Zo bevindt ongeveer 50% van de wereldwijde kobaltreserves zich in de Democratische Republiek Congo (DRC), en 99% van de lithiumreserves in Chili, Argentinië, Australië en China. Het is op z’n zachtste gezegd een uitdaging om op een verantwoorde manier om te gaan met deze groei in de mijnbouw. Zo is de kobaltmijnbouw in DRC berucht om zijn slechte arbeidsomstandigheden, kinderarbeid en corruptie. De productie van lithium in Zuid-Amerikaanse zoutmeren kost veel water en veroorzaakt droogte en verdorring, wat leidt tot conflicten tussen de lokale bevolking en mijnbouwbedrijven. Samengevat: hoe zorgvuldiger we met batterijen omgaan, hoe minder nieuwe grondstoffen -met bijhorende lasten en nadelen- we nodig hebben.

Straks circulair?
In de sector lopen hoopvolle proefprojecten waarbij men tracht accu’s een tweede leven te geven om zo het circulaire denken te concretiseren. ‘Samen met partners hebben we met succes volledig repareerbare batterijen voor onze voertuigen getest en in gebruik genomen. We hebben oplossingen voor batterijen die het einde van hun levensduur bereiken, en we onderzoeken manieren om oude batterijen te gebruiken als bron voor nieuwe batterijen, waarmee we de cirkel rondmaken’, aldus Dott.

Beweging en gezondheid
Als het aankomt op beweging en gezondheid heeft de fiets op pure spierkracht een streepje voor. Dat neemt niet weg dat de e-bike nuttig is en vele mogelijkheden biedt. Denk maar aan oudere mensen of mensen slecht te been, of voor langere ritten of wat meer boodschappen. Of voor een stevig woon-werktraject van 20 km (in een glooiend landschap). In dergelijke gevallen zou men vroeger sneller teruggegrepen hebben naar de wagen, waar nu de e-bike (of e-cargo bike) een duurzamer alternatief kan betekenen.
Algemeen stellen we vast dat de klassieke fiets inboet aan belang, ten voordele van de e-bike. Dat betekent een hogere milieudruk, maar ook minder calorieverbranding, zeker bij hoge trapondersteuning. En dit in een maatschappij waar we steeds minder bewegen. Dat heeft dan weer gevolgen voor onze gezondheid en de maatschappelijke kost voor ons gezondheidssysteem. Het tegenargument luidt vaak dat e-bikers gemiddeld vaker hun elektrische fiets gebruiken en langere afstanden afleggen. Uiteindelijk verbruiken ze dus méér energie.
Een kanttekening is hier op zijn plaats. Als de drempel om te trappen groter wordt door een comfortabel en snel alternatief, wordt de gewone fiets (zowel fysiek als mentaal) steeds onaantrekkelijker. Waar vroeger een fietsrit van pakweg 15 km als lastig werd ervaren, is dat door de opkomst van de e-bike vandaag 10 km en morgen 5 km. Dit is overdreven, maar de drempel om de gewone fiets te nemen neemt alsmaar toe eens je gewoon bent geraakt aan een sneller en comfortabeler alternatief.
De moeilijkheid is en blijft: vanaf welke afstand vervangt de e-bike de wagen en wanneer de gewone fiets? Dat hangt ook af van persoon tot persoon. Bovendien spelen tal van andere factoren een rol, zoals de weersomstandigheden, verkeerscongestie, de aan- of afwezigheid van goede en veilige fietsinfrastructuur, etc.

Substitutie-effect
Er wordt in 2023 veel onderzoek gevoerd naar dit zogenaamde vervangingseffect. Dat wil zeggen: vervangt de e-bike voornamelijk de auto, of toch eerder de gewone fiets? De resultaten zijn niet eenduidig en hangen sterk af van de context. Zo deed een team van wetenschappers aan de TU Delft onderzoek naar dit vervangingseffect in Nederland. In een studie van 2021 laten ze zien dat de substitutie-effecten tussen e-bikes en de concurrerende vervoerswijzen auto en openbaar vervoer niet zo groot zijn als eerder gerapporteerd. Over het algemeen verminderen e-bike-verplaatsingen de klassieke fietsverplaatsingen in Nederland aanzienlijk, wat beleidsmatig als een ongewenst effect kan worden beschouwd. Voor woon-werkverkeer vervangt de e-bike ook autoritten. De auteurs onderstrepen echter wel het belang van de lokale context. In landen zoals Nederland of Denemarken speelt de fiets een belangrijke rol in dagdagelijkse verplaatsingen. In bv. Brussel daarentegen, geteisterd door enorme verkeerscongestie, is het aannemelijk dat de elektrische fiets eerder de wagen zal vervangen.
Welke modal shift er met de e-deelfietsen in onze stad wordt gecreëerd weten we vandaag nog niet. Zou de Gentenaar anders te voet gaan, de eigen fiets nemen, zich met de bus of de wagen verplaatsen? Daarover zijn er momenteel nog te weinig gegevens. Misschien wel iets voor uw favoriet Front om dit uit te pluizen!
Maar onthoud alvast dit, ladies and gentlemen of the class of ‘23: niets zo duurzaam als de gewone (deel)fiets. Trappen maar, zou ik zeggen!

Dit artikel werd geschreven door Guy Trachez voor Frontaal (editie lente 2023), het magazine van Gents MilieuFront. Wil je ook 4x per jaar inspirerende en kritische Frontaal-artikels lezen op papier of digitaal? Word nu lid van GMF en geniet van Frontaal en tal van andere fijne voordelen!

Foto’s: Zjef De Loose, Pexels Alex (batterij), Pexels Pixabay (fietsers)