Zijn we voorbereid op de volgende storm? Een gesprek over stromingen en risico

Wat was de grootste angst van de Galliërs? Dat de hemel naar beneden zou vallen. Dit gebeurde in België op 13 juli 2021. Apocalyptische regenval zorgde ervoor dat rivieren zoals de Maas buiten hun oevers traden. Gevolg: 41 doden en 2 miljard euro aan schade. Het belang van een correcte risicobeoordeling kan bijgevolg niet overschat worden. GMF praatte daarom met Hanne Glas, experte overstromingen aan de UGent.

Uw doctoraat ging over dataverzameling betreffende overstromingen in kleine eilandstaten. Vanwaar deze keuze?
‘Eigenlijk gaat het over risicobeoordeling bij overstromingen. Ik wou een methode ontwikkelen om de potentiële schade in kaart te brengen, zowel de menselijke als materiële. Binnen de Westerse wereld zijn er al veel data beschikbaar. Het idee was om te kijken of dit ook zou lukken met minder middelen, wanneer er minder data beschikbaar zijn, én wanneer het moeilijker is om de data te verzamelen. De nood is ook daar even hoog om mensen en hun bezittingen te beschermen.’

In welke fase zit het onderzoek nu?
‘We zitten nu in de afwerkingsfase. We hebben ondertussen een testversie van de tool ontwikkeld en proberen deze zo snel mogelijk bij de mensen te krijgen die het nodig hebben.’

Vlaanderen heeft veel meer data tot zijn beschikking, maar zou uw tool ook hier toepassingsmogelijkheden kunnen hebben?
‘LATIS (risicotool gebruikt door de Vlaamse overheid, nvds) is gedetailleerder. Wij werken met eenvoudiger formules, maar op zich kunnen we het hetzelfde resultaat bekomen.
Anderzijds werkt LATIS enkel op stroombekkenniveau. Het berekent de schade per rivier. Onze tool echter geeft de mogelijkheid om op grotere of kleinere schaal te werken. Dit vergroot de mogelijkheden voor stedelijke overheden of ngo’s.
Nu analyseert men bijvoorbeeld de volledige Schelderegio. Maar een stadsbestuurder of projectontwikkelaar heeft slechts een stukje van deze regio nodig om het risico in te schatten. Hiervoor kan onze tool gebruikt worden. Ik zou dus eerder zeggen dat onze tool een aanvulling kan zijn op LATIS.’

Wat zouden steden kunnen doen om meer ‘overstromingsproof ‘te worden?
‘De eerste stap is beter informeren. Zowel van het federaal niveau naar de steden als van de steden naar hun inwoners. Want nu zijn de mensen zich nog niet bewust van de risico’s die ze lopen en hoe ze zich kunnen beschermen.
In Vlaanderen zullen de implicaties bijvoorbeeld anders zijn dan in Wallonië. Aangezien we een vlak en dichtbebouwd land zijn, zullen hier geen stroomversnellingen plaatsvinden, maar zal het water eerder blijven staan. Daar moeten we iets op vinden.’
‘Op stedelijk niveau moeten we ons bewust zijn van welke gebieden risico lopen en niet meer zomaar een bouwvergunning uitreiken. En indien we dat wel doen, moeten de gepaste maatregelen genomen worden: een kleine verhoging van het gebouw, het gebied beter draineren, voldoende onbebouwde oppervlakte laten…’

Om op stedelijk niveau te blijven: er worden in Kopenhagen wolkbreuktunnels gebouwd door een Belgisch bedrijf. Goed voorbeeld van adaptatie?
‘In specifieke situaties wel. Kopenhagen is een dichtbebouwde stad met veel open water. Daar kan het een meerwaarde zijn.
In andere regio’s zal het minder effect hebben. In Vlaanderen bijvoorbeeld hebben we nog veel landelijk gebied, waar we de mogelijkheid hebben het water op te slaan. De vraag is: hoe pakken we de volledige waterhuishouding aan? Waar kunnen we het water afleiden, vertragen enzovoort. Als laatste optie kunnen we dan kijken naar zulke tunnels. Maar de vraag die we ons moeten stellen: is de investering wel de moeite waard tegenover het risico?’

Het Europees waarschuwingssysteem heeft 4 dagen op voorhand de Belgische autoriteiten verwittigd, maar er is weinig mee gebeurd. Hoe komt dat?
‘De waarschuwingssystemen zijn meer dan voldoende, want overstromingen kan men zeer goed voorspellen. Maar we zitten in een complex en gefragmenteerd systeem. Het KMI mag bijvoorbeeld enkel uitspraken doen over regen wanneer het de grond niet raakt. Ze waren op de hoogte van de gevolgen van de neerslag, maar mochten er niet over communiceren. Dat gaat dan weer naar een andere cel. Op die manier gaat er tijd en informatie verloren.
Volgens mij moeten we met een meer geïntegreerde en multidisciplinaire cel werken die sneller beslissingen sneller nemen. Daardoor krijgen overheden hun informatie uit één bron. Door de huidige versnippering ga je het risico onderschatten. Een gecoördineerd orgaan dat zegt: ‘eigenlijk is het nu tijd voor paniek’, zal veel meer impact hebben.’

Risico is de combinatie van gevaar (hazard) en kwetsbaarheid. Kan u dit verduidelijken?
‘Hazard gaat effectief over de overstroming zelf. Zowel op korte als lange termijn. Hiervoor hebben we voldoende historische data voorhanden. Maar het is niet omdat we weten waar en hoe het zal overstroming, dat we weten wat de schade zal zijn. In bepaalde gebieden zal er veel schade zijn, in andere niet. En dat is wat we bedoelen met kwetsbaarheid. In stedelijke gebieden waar veel mensen wonen, is er een andere kwetsbaarheid dan in landelijke gebieden. Ook kerncentrales zijn enorm kwetsbaar.
We mogen ons niet blindstaren op de overstroming zelf. We hoeven ze niet allemaal tegen te houden. Want als een overstroming in een niet-kwetsbaar gebied plaatsvindt, is het niet erg. We moeten de natuur de plaats geven om te kunnen overstromen.’

Maar wat met de landbouw? Een overstroomde akker kan de boer zijn inkomsten kosten.
‘We analyseren niet enkel de kwetsbaarheid van gebouwen, maar ook van de landbouw. Welke gewassen worden waar gekweekt? Zijn ze waterbestendig? Is er kans op zout of zoet water? Welk seizoen is het? Want een kiem reageert anders dan een volwassen plant.
Maar in weilanden, dus stukken groen langs de rivier, kan het water gestockeerd worden en in de grond dringen.’

Maar beschadigt u de natuur dan niet nog meer?
‘Uiteraard kan ook de natuur schade lijden. Het is een kwetsbaarheid die moeilijk te berekenen is en waar we nog zoeken naar de beste manier om die in kaart te brengen.
Maar we zullen plaatsen moeten voorzien waar water wel kan overstromen. Dit kan gewoon een open vlakte zijn. Die open vlaktes ter beschikking stellen is een beleidskeuze op basis van wetenschappelijke informatie, maar we moeten echt wel opnieuw ruimte geven aan de rivier.
We kunnen niet alles vol bouwen langs de rivier. We hebben alle natuurlijke overstromingsvlaktes van de rivier afgesnoept, en daar dragen we nu de gevolgen van.’

Hoe accuraat zijn de historische data nog nu het weer grilliger wordt door klimaatverandering?
‘Wanneer we spreken over toekomstige overstromingen, zullen veel klimaatmodellen de grotere regenval door klimaatverandering in rekening brengen.
Het is niet makkelijk correct te communiceren. Ik spreek niet graag over ‘overstromingen die slechts een keer in de honderd jaar voorvallen.’ Want dan lijkt het alsof we ervan af zijn. Het betekent dat we 1% kans hebben dat deze overstromingen gebeuren. Maar volgende jaar is er opnieuw 1% kans. ‘Een keer in de honderd jaar’ zegt dus niets over wat er volgend jaar kan gebeuren.
De hazard vergroot, maar als we op een correcte manier de kwetsbaarheid in kaart brengen en we kunnen het risico verkleinen, wil dat niet zeggen dat ook de schade zal oplopen.
Het is belangrijk om de gevolgen van klimaatverandering te beperken, maar het is een realiteit waarmee we moeten omgaan. Wanneer we de extra regen, de extremere weersomstandigheden correct kunnen inschatten, kunnen ons echt wel beter beschermen.’

Dit artikel werd geschreven door Michaël Verest voor Frontaal (editie winter 2021), het magazine van Gents MilieuFront. Wil je ook 4x per jaar inspirerende en kritische Frontaal-artikels lezen op papier of digitaal? Word nu lid van GMF en geniet van Frontaal en tal van andere fijne voordelen!

Foto’s: Hanne Glas, Pixabay Hermann (verkeersborden), Pixabay Hans (bank), Pixabay bohemianbikini (weiland)