Onze energiefactuur, of hoe een goedbedoeld idee nefaste gevolgen kan hebben

We bevinden ons in de grootste energiecrisis sinds de jaren 70. Gezinnen worden in armoede geduwd, de industrie moet opnieuw beroep doen op technische werkloosheid terwijl de energiereuzen woekerwinsten boeken. Waarom is onze energiefactuur zo hoog, en wat kunnen we eraan doen?

Waarom is onze energiefactuur zo hoog?
Het korte antwoord is: de oorlog in Oekraïne. Door de Europese sancties vloeit er bijna geen Russisch gas meer naar Europa, waardoor landen de markt opgingen om gas op te kopen. De grotere vraag leidde tot hogere prijzen.
Joannes Laveyne, energie-expert UGent: ‘Eigenlijk is er geen fysisch tekort, maar een tradingtekort. De prijs signaleert de angst van de markt dat er een tekort zou kunnen zijn.’ De prijsstijging was echter al bezig door de economische heropleving na corona. De gasprijs was tussen april ‘21 en oktober ‘21 met 400% gestegen door de mismatch tussen vraag en aanbod. Toch merken we ook hier al de schaduw van Poetin. Gazprom weigerde in de tweede helft van ‘21 extra gas te leveren – iets wat ze de vorige jaren wel gedaan had – als drukkingsmiddel om Nord Stream 2 in gebruik te nemen. Volgens Gazprom zelf was ze niet voorbereid op de koude maand augustus ‘21 en gaan in die maand traditioneel herstellingswerken door die niet stilgelegd kunnen worden. Eind augustus ‘22, respectievelijk begin september stopten de leveringen via de Yamalpijpleiding en Nord Stream 1. Dit leidde echter niet tot een hogere prijs op de TTF-beurs omdat de Europese invoer van Russisch gas al teruggevallen was van 40% naar 9%. Op moment van schrijven (5 november 2022) is de prijs alweer gestegen tot € 114 per MWh.

De prijsdaling die zich heeft ingezet sinds augustus heeft ook te maken met de bijna volledig gevulde Europese gasvoorraden – de stormloop op gas om deze voorraden te vullen, heeft ironisch genoeg bijgedragen aan de prijshausse in de zomer. Wanneer deze voorraden leeg zijn aan het einde van de winter, kunnen de prijzen weer stijgen. Kunnen we deze voorraden dan niet aanvullen tijdens de winter? Laveye: ‘Niet echt. We verbruiken gewoon meer dan er kan bijgevuld worden. Voorts is het Europese gasnet minder goed verbonden dan het elektriciteitsnet. Spanje heeft veel LNG-opslagcapaciteit, en Italië veel goedkoop Algerijns gas, maar het geraakt niet tot bij de andere landen.’

Wat met de elektriciteitsprijs? Deze is door de marginale prijszetting (MPZ) geklonken aan de duurste centrale, wat in de huidige constellatie een gascentrale is. Hoe werkt MPZ? Op de Amsterdamse Title Transfer Facilitybeurs (TTF) wordt elke dag toekomstig gas verhandeld. Elektriciteit uit wind- of zonne-energie is echter goedkoper. Toch wordt na het sluiten van de markt enkel aan de prijs van gas verkocht. Waarom? Een belangrijke reden is om groene investeringen te stimuleren. De faciliteiten bouwen om hernieuwbare energie op te wekken is duur. Elke extra eenheid energie opwekken is echter zeer goedkoop – de marginale prijs is bijna nul. Voor gascentrales (en ook steenkool) is dit omgekeerd. Op deze manier worden producenten van hernieuwbare energie beloond met hogere prijzen zodat ze verdere investeringen kunnen doen, en niet meer afhankelijk zijn van subsidies. Kort door de bocht: de bedoeling is dat fossiele brandstoffen de energiewende bekostigen.
Critici beweren dat deze methode speculanten aantrekt – de prijs is afhankelijk van het tradergedrag op een beurs – waardoor consumenten onnodig hoge prijzen betalen. En door de hoge gasprijzen wordt steenkool plots weer een interessante investering. Een oplossing hiervoor zou een CO2-taks kunnen zijn.

Hoe kunnen we onze energiefactuur verlagen?
Op de korte termijn: minder energie verbruiken. En dan gaat het niet alleen om de thermostaat een graadje lager zetten. De Europese Commissie maant de lidstaten bijvoorbeeld aan de BTW te verlagen voor energie-efficiënte verwarmingssystemen. Ook besliste ze om de gasvraag met 15% terug te dringen tussen augustus ‘22 en maart ‘23, maar ook deze maatregel is niet bindend, waardoor de effectiviteit te betwijfelen valt. Door onze zachte, zonnige oktobermaand, is er in België dan weer 10% minder energie verbruikt, maar een strenge winter kan dit effect teniet doen. Energiecheques zijn volgens Laveyne dan wel weer een goed idee: ‘Over de hoogte van de cheque kan gediscussieerd worden, maar het voordeel van dit systeem is dat het niet aan de marktprijs morrelt, want gesubsidieerde prijzen doen het verbruik toenemen.’ Maar is dit geen symptoombestrijding? Moeten in de eerste plaats onze huizen niet beter geïsoleerd worden? Laveye: ‘Renovatiepremies zijn een Vlaamse bevoegdheid, en deze zijn toegespitst op woningeigenaars. Voor huisbazen die verhuren gaat de winst van een renovatie naar de huurder. Dus is er geen incentive. Men kan de huur verhogen, maar dan eindigen we met goede woningen die onbetaalbaar zijn, wat ook niet de bedoeling is. In Oostenrijk kan de overheid zelf als projectontwikkelaar optreden, waardoor je goede, betaalbare woningen krijgt. Daarvoor is in Vlaanderen echter een Copernicaanse omwenteling nodig.’
Op de lange termijn kunnen we niet anders dan overschakelen naar hernieuwbare bronnen. Of deze een economie kunnen dragen die op eeuwige groei gebaseerd is, laat Laveye liever in het midden. ‘Ik zie wel heil in ontkoppeling, want we moeten meer circulair denken. Nog te weinig producten worden gemaakt met hergebruik in het achterhoofd.’
Deze energiecrisis zou kunnen aangewend worden om meer te investeren in renewables, maar de realiteit is anders. De Morgen bericht dat er 36% minder windmolens zijn besteld dan vorig jaar. De onzekerheid om de investering terug te verdienen, lijkt de grootste boosdoener. Volgens het World Energy Investment 22-rapport van het Internationaal Energieagentschap besteedt de fossiele sector slechts 4% van zijn R&D aan schone energie. Men zou verwachten dat de miljarden overwinst die de fossiele energiebedrijven hebben geboekt op kosten van de industrie en huishoudens een opportuniteit voor hen zou zijn om hun vergroening te versnellen, maar niets is minder waar. Ook heeft Duitsland beslist zijn bruinkoolcentrales tot minstens 2024 open te houden.

Hoe zal alles evolueren?
Laveye: ‘Ik heb geen glazen, bol, maar een rapport van Goldman Sachs voorspelt dat de prijs in de winter 2022  onder de €100 zal uitkomen. Een serieuze daling dus, want de piek in augustus was irrationeel. De  prijsniveaus van voor de coronacrisis keren wel niet snel terug. Toen was het € 20 per MWh. Dat was veel te goedkoop, waardoor er te veel verbruikt werd.’
In een recent rapport waarschuwt het Internationaal Energieagentschap echter dat we in Europa tekorten kunnen verwachten in de winter van ‘23-’24, mede door de economische heropleving van China die tot wel 85% van het extra LNG-verbruik kan opslorpen. Ook zij pleit voor verminderd verbruik en investeringen in hernieuwbare energie.

Conclusie
Door de volatiele geopolitieke situatie is elke conclusie voorbarig. Het staat wel vast dat we nog even door deze zure appel moeten heen bijten, maar de rode draad is deze: onze inspanningen om groene, lokale energie op te wekken, moeten onverminderd doorgaan.

Never waste a good crisis, iemand?

In februari ’23 organiseerde GMF een razend interessant debat over energie in De Krook. Hier kan je het debat herbekijken.

Dit artikel werd geschreven door Michaël Verest voor Frontaal (editie winter 2022), het magazine van Gents MilieuFront. Wil je ook 4x per jaar inspirerende en kritische Frontaal-artikels lezen op papier of digitaal? Word nu lid van GMF en geniet van Frontaal en tal van andere fijne voordelen!

Foto’s: Pexels Enrique (windmolens), Pixabay (isolatie)