Fossielvrij ArcelorMittal: wie gaat dat betalen?

Baarlijke duivel of onze grootste kans op koolstofneutraliteit?

Waarschuwing: dit artikel bevat heel veel vragen. Over 350 miljoen euro belastinggeld. Over staal dat properder is dan ander staal. Over het grootste bos van Gent. Over mijnbouw in 2070. Over trots en schaamte. Eén ding is zeker: milieu- en klimaatbewuste Gentenaars hebben er alle belang bij om ArcelorMittal beter te leren kennen.

ArcelorMittal, bij gevorderde Gentenaars nog gekend als Sidmar, is een reus. In België heeft het bedrijf, behalve in Gent/Zelzate, vestigingen in Geel, Genk en Luik. Gent is goed voor 90 procent van de Belgische personeelsbezetting en productie. Voor het gemak schakelen we in dit artikel de beschikbare cijfers van AM-België gelijk met die van AM-Gent. (En ook voor het gemak schrijven we AM in plaats van ArcelorMittal, maar dat had u al begrepen.)

Een reus dus. De cijfers zijn om van te duizelen: 5000 medewerkers produceren jaarlijks meer dan 5 miljoen ton staal – en nog heel wat andere producten in aanzienlijke hoeveelheden. 

Die enorme productie gaat gepaard met een uitstoot van bijna 9 miljoen ton CO₂ per jaar, ofwel 8 procent van de Belgische uitstoot. Hiermee staat AM-Gent in de top-20 van de grootste Europese klimaatvervuilers. We moeten er dus geen doekjes om winden: de catastrofale klimaatcrisis wordt mee in Gent gemaakt. Positiever verwoord: we hebben, hier en nu, een enorme kans om ons land klimaatneutraal te maken.

Maar daarvoor moet de staalindustrie dus absoluut mee in bad. AM heeft zich voorgenomen om tegen 2030 35 procent minder CO₂ uit te stoten ten opzichte van 2018 (of: min 55 procent tegenover 1990), en volledig koolstofneutraal te zijn tegen 2050. Daarmee is het niet meer of minder ambitieus dan de Europese Green Deal. Wat meteen de vraag opwerpt: kan het 1 of 2 of 10 jaar sneller? Is het een kwestie van technische mogelijkheden of van centen?

Stapjes en stappen

Een klein stapje van een reus is een grote stap. AM heeft de voorbije jaren verschillende initiatieven genomen om de uitstoot terug te dringen. 

Het ontwikkelde bijvoorbeeld een lichter hogesterktestaal, wat het gewicht van het koetswerk van auto’s met een vijfde vermindert. Minder gewicht betekent minder brandstofverbruik, en dus minder uitstoot (weliswaar niet van AM zelf).

In 2022 richtte AM samen met Fluxys en North Sea Port de Ghent Carbon Hub op. De Hub kreeg een Europese subsidie van bijna tien miljoen euro om in de nabije toekomst CO₂ af te vangen, vloeibaar te maken en in de zeebodem op te slaan. Doel: 6 miljoen ton CO₂ per jaar, wat overeenkomt met 6 procent van de totale Belgische uitstoot. Dat is natuurlijk goed nieuws. De Gentse haven moet zo snel mogelijk circulair en koolstofneutraal worden, en dit betekent een flinke stap – zeg maar een reuzenstap – vooruit. 

Alleen: voor al die klimaatvriendelijke bedrijvigheid moet het de facto grootste bos van Gent tegen de vlakte. Niet erg, zegt AM, want de installatie zal 1000 keer efficiënter zijn in het afvangen van CO₂ dan een bos. Toch een tikkel wrang, die vooruitgang. ‘Het grootste bos van Gent moet blijven!’ Moet dat ons standpunt zijn? Of is een uitgebreide boscompensatie – waar GMF op aandrong – een goede deal? 

Bacteriën

Ook in 2022 hield men in Gent Steelanol boven het doopvont: koolstof uit het staalproductieproces wordt met behulp van bacteriën omgezet in bio-ethanol. Verwachte daling van de CO₂-uitstoot: 125.000 ton per jaar. Ethanol kent vele toepassingen, maar dient vooral als transportbrandstof. Het vervuilt minder dan klassieke brandstoffen. Kanttekening: de koolstof uit de staalproductie wordt weliswaar nuttig gebruikt alvorens in de atmosfeer terecht te komen, maar komt er niettemin – met uitstel – wel in terecht. De CO₂-uitstoot vermindert dus niet, maar wordt verplaatst.  Ethanol dient ook als bouwsteen voor heel wat chemische producten, kleding en zelfs kosmetische parfum.

In het licht van de 9 miljoen ton CO₂ per jaar is ocharme honderdduizend ton (in pilootfase) niet erg indrukwekkend. Anderzijds: honderdduizend ton CO₂, dat is de gemiddelde jaarlijkse uitstoot van tienduizend Belgen. Toch niet iets om je neus voor op te halen.

Hoogovens

Maar de echte klapper is de ambitie om in Gent koolstofneutrale hoogovens te bouwen. Om precies te zijn: het gaat om twee elektrische ovens en een DRI-installatie. Die laatste gebruikt gas in plaats van steenkool en kan (niet per se ‘zal’ dus) later op waterstof draaien. Het is onduidelijk vanaf wanneer AM waterstof zal gebruiken en of het kiest voor groene dan wel blauwe waterstof. (Bij groene waterstof gebruikt men hernieuwbare energie, bij blauwe gebruikt men nog fossiele bronnen, waarvan de uitstoot wordt afgevangen. Groene waterstof is op dit moment nog duurder en er is ook een groot tekort aan groene elektriciteit om voldoende groene waterstof te maken.) Het bedrijf verklaart hierover groene waterstof te zullen gebruiken ‘zodra deze beschikbaar en betaalbaar is’.

(lees verder onder afbeelding)

Lening of subsidie?

Door de DRI-investering van meer dan 1 miljard euro daalt de CO₂-uitstoot van de staalreus met 3 miljoen ton. Per jaar. Opnieuw: onmiskenbaar heel goed nieuws. Alleen: het bedrijf, dat in 2022 een (mondiaal) recorddividend van honderden miljoenen euro uitkeerde aan de aandeelhouders, krijgt hiervoor 350 miljoen euro van de Vlaamse belastingbetaler. Is dat rechtvaardig?

Of misschien is krijgt niet het juiste woord. Misschien gaat het om een lening. AM en de Vlaamse overheid zetten voor dit project een joint venture op, Finocas. Ze stopten daar elk 350 miljoen euro in. Welk deel van het Vlaamse bedrag is lening en welk is subsidie? Dat is niet duidelijk. Een speciale zitting hierover in het Vlaams Parlement verliep – zeer uitzonderlijk – achter gesloten deuren.

350 miljoen, daar kan je wel wat mee. Een fijnmazig en stipt openbaar vervoer opzetten bijvoorbeeld. Of 3500 Vlaamse huizen renoveren. Wordt het Vlaamse belastinggeld hier op de best mogelijke manier besteed? De vraag kan niet beantwoord worden zolang het onduidelijk is of het om een lening dan wel subsidie gaat.

Europa heeft naar deze allerminst transparante financiering een onderzoek ingesteld.

Europa 

Over Europa gesproken: de voorbije zeven jaar kreeg AM leningen van de Europese Investeringsbank voor de ontwikkeling van koolstofarme productie. Alles samen gaat het om meer dan 700 miljoen euro. (Misschien denkt u nu: met dat geld kan ik ook een elektrische oven bouwen! Ik geef toe, u bent niet de eerste om dat te denken.)

Datzelfde Europa dwingt bedrijven om voor hun uitstoot te betalen (de beruchte emissierechten), maar omdat het bang is dat bedrijven hun productie naar buiten de EU verplaatsen… betaalt het die uitstootrechten voor een fors deel zelf. In 2021 kreeg AM gratis uitstootrechten ter waarde van bijna 400 miljoen euro (en het vraagt om meer); het bedrijf krijgt jaarlijks ook vele miljoenen korting op de energiefactuur. Hier geldt dus niet het principe ‘de vervuiler betaalt’, maar ‘de vervuiler wordt betaald’ als hij maar groot genoeg is.

Klopt niet, zegt AM: wij produceren erg proper staal (dat is waar, zie verder) en toch worden we financieel gestraft voor onze uitstoot. In de VS is het andersom, daar trekt president Biden bijna 400 miljard dollar uit om groene industrie aan te trekken. AM ziet dit internationale subsidie-opbod natuurlijk graag gebeuren, en speelt landen zo tegen elkaar uit. Of opnieuw iets zachter verwoord: AM vraagt de politiek om een level playing field (iedereen dezelfde kansen), anders is het niet ondenkbaar dat het bedrijf ervoor kiest ergens te gaan produceren waar het minder uitstootrechten moet betalen. (Zo doorslaggevend blijken die klimaatambities dus ook weer niet.)

Geld

Nu we het toch over geld hebben: in 2022 keerde ArcelorMittal een dividend uit (over het jaar 2021) van meer dan 300 miljoen euro, een stijging met 27 procent tegenover een jaar eerder. Goed, op een omzet van 90 miljard is 300 miljoen misschien geen megawinst. Maar als je weet dat Lakshmi Mittal 38 procent van de aandelen in bezit heeft, dan weet je dat die mens een stevige laag confituur op zijn boterham kan smeren. Moeten u en ik meebetalen aan de transitie van het bedrijf dat hem elk jaar rijker maakt?

Nee, zou je kunnen zeggen. Dat hij het zelf investeert. Waarom moet de gemeenschap de kosten dragen als de winsten privé zijn?

Ja, is een ander antwoord. Want het moet snel gaan. We moeten nú van die koolstof af. Door enkel geld te pompen in bedrijven die zuiver op de graat zijn, gaan we er niet komen.

Zeer nodig debat, maar fiscale rechtvaardigheid en de nood aan rijkdombestrijding zijn voer voor een ander artikel.

Circulair staal

Waar we hier zeker wél bij moeten stilstaan: waarvoor wordt al dat staal gebruikt?

Waar je ook bent, de kans is groot dat je staal ziet dat door Gent passeerde: je stalen ros, je radiator, je blikje erwtjes, je zonnepanelen, het nietje in je Frontaal… Maar een enorm deel van de staalproductie, 45 procent, is bestemd voor auto’s. 15 procent van al het staal in de Europese (!) autoproductie komt van AM. (Zou het daarom zijn dat bij AM elke werknemer een bedrijfswagen kan leasen?)

Het zal de lezer niet verbazen dat we bij GMF geen grote fan zijn van privéauto’s. Het aantal (en gebruik) moet fors omlaag, en dat om tal van redenen: luchtkwaliteit, klimaat, ander gebruik van onze ruimte, veilige straten… Autoproducenten krijgen vaak het verwijt dat ze al hun kosten (de doktersrekening voor de luchtweginfecties en kankers, de klimaatschade enzoverder) externaliseren. Waarom zou de redenering niet voor AM gelden?

Hoe dan ook: als het aantal privéauto’s daalt, kan de productie en dus ook de uitstoot naar beneden. En dan kan misschien ook de datum waarop de staalindustrie helemaal recyclerend wordt naar voren opschuiven? Want: staal is 100 procent recycleerbaar. Toch schat AM in dat extractie (=ontginnen van ijzererts door mijnbouw) nodig is tot, hou je vast, 2070. Pas dan zou er genoeg schroot voorhanden zijn om te voldoen aan de vraag. 

In 2021 bestond nog maar twintig procent van het door AM geproduceerde staal uit schroot. Nog een lange weg te gaan dus. Hier ligt een belangrijke en dringende taak voor de overheid: stippel een duidelijk pad uit voor de staalindustrie om groener te worden (technische oplossingen), dring de vraag terug en zorg voor een betere inzameling van schroot.

Ondanks de gigantische uitstoot kunnen we de nabijheid van de staalreus overigens maar beter koesteren, en dat niet alleen omwille van de werkgelegenheid: volgens AM is ‘ons’ Gents staal groener dan elders ter wereld, 20 tot 30 procent zelfs. Per ton staal stoot AM 1,7 ton CO₂ uit, terwijl dat elders 2 ton of meer is. Overigens wijt AM die CO₂-efficiëntie niet alleen aan de verregaand geïntegreerde site (stoppen en terug opstarten zorgt voor veel extra uitstoot), maar ook aan de bijzonder sterke competenties van de medewerkers. Wat dat betreft, mogen we dus trots zijn op onze lokale industrie – en laat het meteen ook een oproep zijn aan al dat talent om de lat hoger te leggen.

Een kiezeltje

Want het zal ondertussen duidelijk zijn dat het al te simplistisch is om AM af te schilderen als de baarlijke duivel. Tegelijk is het erg naïef om erop te vertrouwen dat AM zonder politieke sturing koolstofneutraal zal worden.

Kan de gigant binnen het bestaande systeem van winstbeluste aandeelhouders echt circulair en toekomstbestendig worden? Of strandt AM enkel op ‘minder vervuilend’? (Wat, voor alle duidelijkheid, volstrekt onvoldoende is.) 

Gentenaars hebben een vreemde verhouding met de staalreus. Duizenden verdienen er hun brood; alleen al de voorbije twee jaar wierf ArcelorMittal 900 mensen aan. Iedereen kent ArcelorMittal, maar niemand kent het goed. We zijn trots op de reus en beschaamd om de vervuiling. Maar: vloeken op de vervuiler is gemakkelijk. Mee duwen richting een rechtvaardig en ambitieus pad naar koolstofneutraliteit, dat moeten we doen. GMF gaat de kiezel zijn in de schoen van de reus. We gaan ons huiswerk maken, lastige vragen stellen (we bezorgden een exemplaar van de Frontaal met dit artikel aan de CEO met de vraag om een interview), we gaan de Gentenaar informeren en steun- of bezwaarschriften indienen (denk aan de boscompensatie). Zo proberen we de reus in de juiste richting te duwen. Dán pas mogen we trots zijn.

Met dank aan BBL, Carbon Market Watch en ArcelorMittal

Illustratie: Andy Bruyninckx