VERSLAG | Lezing Leo Van Broeck ‘Biodiversiteit in de stad’

Op donderdag 6 mei 2021 organiseerde GMF samen met Green Office Gent delezing ‘Biodiversiteit in de stad’, met Leo Van Broeck (verder voor het gemak afgekort tot LVB), Vlaams Bouwmeester van 2016 tot 2020, als spreker. Een tweehonderdtal aanwezigen volgden digitaal de uiteenzetting over ons uit de hand gelopen ruimtegebruik. De lezing kan je hier integraal herbekijken en staat ook ingebed halverwege deze webpagina. Voor wie liever een samenvatting leest: hier is een verslag!

Cijfers
Svante Arrhenius wist het al in 1896: broeikasgassen in de atmosfeer zorgen voor een temperatuurstijging op land. Meer dan honderd jaar later zien we in Ukkel een stijging van 2,8°C sinds het begin van de metingen in 1830. In 1800 liepen er ongeveer 1,2 miljoen leeuwen rond op onze planeet. Nu moeten we het stellen met 20 000. Wildlife maakt 3% uit van de totale biomassa van de gewervelden. Onze koeien en kippen 65%. De mens 32%. Sinds de Neolithische Revolutie 10 000 jaar geleden is het aantal wilde dieren gedaald met 80%. 

Het zijn slechts enkele van de cijfers waarmee LVB zijn lezing begon. ‘Het is trouwens de eerste keer dat ik uitgenodigd ben om het over biodiversiteit te hebben’, merkte hij op. ‘Normaal gezien vraagt men mij om over het klimaat te praten.’

Hij haalde het Planetary Boundaries diagram van Rockström boven om aan te tonen dat klimaatverandering ‘slechts’ ons derde grootste probleem is. Op nummer 1: het verlies aan biodiversiteit. ‘Omdat we ons ruimtegebruik niet in vraag durven stellen.’ Daarna volgde een foto van een citrusplantage in Almeria: 450 km² serres in het midden van een semi-woestijn. Maar de clementines worden wel gemarket alsof ze in idyllische boomgaarden groeien.

Oorzaken 
Momenteel zijn er 7,7 miljard mensen, terwijl de aarde er een drietal miljard kan dragen, indien men leeft als de gemiddelde Europeaan die zijn best doet de boel niet te veel te verknoeien. Deze berekening houdt uiteraard geen rekening met globale ongelijkheden. De mens neemt 70% van de oppervlakte in, en hij is verslaafd aan groei (in alle mogelijke betekenissen van het woord). LVB: ‘Maar een eindige ruimte heeft limieten’.

Beschermde natuur als herverdeling
LVB haalt het boek Half-Earth van Edward O Wilson aan, waarin wordt betoogd dat we de helft van de aarde terug aan de natuur moeten geven. De Europese Unie wil sinds 2019 30% van zijn oppervlakte beschermen als groene ruimte, hoewel ook de landbouw daartoe gerekend wordt. Momenteel is slechts 10% van de Europese oppervlakte beschermde natuur. Ter vergelijking: voor Vlaanderen is dat 2,12% en voor Wallonië 0,7%, terwijl 30% het minimum is om een zinvolle biodiversiteit te handhaven.

Welkom in Fermettegem
Na deze algemene cijfers spitst LVB zich toe op Vlaanderen, de morzel grond met het grootste ruimtebeslag (d.i. de ruimte ingenomen door huizen, industrie,…) van Europa: 34%. Tegelijkertijd is de densiteit (d.i. de dichtheid van de bevolking op een bepaalde oppervlakte) bij de laagste omdat we zo verspreid wonen. 

De negatieve gevolgen voor de biodiversiteit zijn enorm. LVB: ‘De planeet is bij ons gratis.’ Hij merkte op dat door het verspreid wonen het openbaar vervoer onmogelijk goedkoop te organiseren valt. 

Maar we hebben wel een biljartgazon waarin geen enkele bij honing bijeen kan zoemen. Fausse keu voor de natuur.

Landbouw
46% van de Vlaamse grondoppervlakte wordt gebruikt voor landbouw. Door het verdienmodel (supermarkten die boeren dwingen steeds meer te produceren tegen steeds lagere prijzen) wordt onze grond volledig uitgemolken en zitten we met een gigantische vermesting. Allemaal factoren die de biodiversiteit negatief beïnvloeden. En dit voor een rendement van 0,5% van het BBP.

Verkavelingskost
Het verspreid wonen zorgt ook voor een verlies aan ecosysteemdiensten. Voor een gezin in de stadskern betekent dit een verlies van 90 euro per jaar, terwijl dit voor een gezin in een verspreide verkaveling al oploopt tot 420 euro.

De rioolaansluiting kost de overheid een kleine 1000 euro per jaar wanneer het over een huis in de stadskern gaat. Deze bedraagt meer dan 7000 euro jaarlijks bij verspreide verkaveling.

Vlaanderen is het meest autoafhankelijk van heel Europa. ‘Daar komt bovenop dat de files ons 30 miljard euro per jaar kosten. En tel daar de 4 miljard euro subsidies voor bedrijfswagens bij‘. 

Halfweg
Halfweg de lezing tolden cijfers en feiten in het rond. Het was veel om te behappen, maar LVB ging onverstoorbaar door. Het tweede deel betrof mogelijke oplossingen om ons ruimtegebruik rationeler te organiseren.

Hoger
We moeten in de eerste plaats hoger bouwen. In dorpen tot zeven verdiepingen, in steden als Gent en Antwerpen tot negen. Met dien verstande dat hoog- en laagbouw naast elkaar staan, om zo geen ‘Atlantikwall’ te creëren zoals aan onze kustlijn. Maar hiervoor moet genegotieerd worden tussen de verschillende eigenaars. ‘En elke stedenbouwkundige in België weet dat de gemiddelde eigenaar een monomane verkavelist is.’

Appartementen mogen daarom geen investeringsvehikel zijn voor de happy few. De CO2-uitstoot van een appartement is 1,29 ton per gezin per jaar, terwijl dit voor een villa in een verkaveling oploopt tot 8,47 ton.

Wanneer daar de Vlaamse viscerale afkeer van hoogbouw wordt bijgerekend, heb je een recept voor de status-quo.

Anders
Hoe waren onze steden vroeger? Een kern met middenstand en een hoge densiteit. Net buiten ‘de muren’ van het dorp liep je de natuur in, in plaats van rond te banjeren in de zoveelste verkaveling. Ook vraagt LVB zich af waarom sociale woningen nog steeds blokken dozen zijn. Met een beetje creativiteit (o.a. meer ramen, die tijdloze uitvinding) kun je al heel wat bereiken. Ook zullen we ons erfgoed anders moeten bestemmen, zoals bijvoorbeeld een Delhaize in de Sint-Annakerk in Gent. 

Landbouw/ Natuur
Onze percelen moeten kleiner, maar tegelijkertijd zijn er veel soorten die afhankelijk geworden zijn van akkers en onze landbouw. Dus ook daar moeten we rekening mee houden. En op de koop toe moeten we ons bezighouden met rewilding: de natuur meer haar gang laten gaan in parken en ervoor zorgen dat beken weer hun natuurlijke loop kunnen vloeien. Voor de liefhebbers is er ‘Knepp Castle’ om te googlen.

Vossenbos
The Loop. Het is een oud Gentse vliegveld waar vroeger kerosine zuipende metalen vogels de dienst uitmaakten en dat een dertigtal jaar geleden werd omgetoverd tot een betonnen paradijs waar parkeerplaatsen en bomen zuipende Zweedse multinationals hun habitat kregen. Vooruitgang verhardt.

Aan de rand van The Loop vinden we het Vossenbos, een 16 ha groot waardevol natuurgebied. Aan de rand van dit bos wil een projectontwikkelaar 4,2 ha bos kappen – iets waar o.a. GMF bezwaar tegen aantekende. LVD legt uit: ‘Het was al beslist dat we niet hoger konden bouwen dan vier verdiepingen door protest van milieubewegingen.’ Dus hij ijverde ervoor dat biodiversiteit een belangrijker criterium werd in de wedstrijd aan wie de omgevingsvergunning mocht worden toegekend. Maar degene die won wil bomen kappen.

Ook deze kritiek op milieubewegingen is consistent met zijn betoog: we moeten hoger bouwen. Wanneer dit niet mag, sneuvelt er natuur. Tegelijkertijd hekelde hij het hele opzet van The Loop. ‘Alle parkeerplaatsen kunnen in één toren.’ Misschien moeten we dus zijn kritiek in deze bredere context zien.

Q&A
Na een uur feiten, cijfers en voorbeelden was het de beurt aan de luisteraars om hun vragen af te vuren. Een belangrijk topic was het creëren van draagvlak. Wanneer de Vlaming hoogbouw mijdt en de politiek weet wat ze moet doen, maar schrik heeft afgestraft te worden in het stemhok, hoe kunnen we ervoor zorgen dat noodzakelijke ingrepen gebeuren?

Volgens LVB kan een ‘open boek’ een begin zijn. Burgers, omwonenden en middenveldorganisaties gaan van bij het begin het gesprek aan met de ontwikkelaars. Ze kijken zelf in de boeken en dragen oplossingen aan. Dit zou leiden tot minder wantrouwen en meer coproductie. 

Maar wat met al die slecht gelegen villa’s? Hoe help je de bewoners ervan verhuizen? LVB gaf twee mogelijkheden. De eerste was voorwaardelijke bouwrechten. De gemeente kan extra verdiepingen bouwen op bestaande huizen en de eigendom wordt als het ware geruild, waarbij het perceel waarop de verkaveling stond opnieuw aan de natuur gegeven wordt. De tweede was de mogelijkheid krijgen een salarishuis te kiezen in plaats van een salariswagen. De kost voor het bedrijf zal hetzelfde blijven, ongeveer 700 euro per maand.

Of deze voorstellen voldoende draagvlak zullen vinden valt moeilijk te zeggen, maar ze zijn alvast een frisse wind doorheen ons vastgeroest verkavelingsdenken.

Conclusie
LVB denderde als een sneltrein door de lezing. Met cijfers, feiten en voorbeelden schoot hij bij momenten alle kanten op, en men moest bij de pinken blijven om zijn stream of consciousness te volgen. Onder andere mobiliteit, landbouw en architectuur passeerden de revue, en er zijn topics die we in dit verslag niet eens hebben kunnen aanhalen.

Inhoudelijk moeten we stellen dat het niet goed gaat met de natuur en biodiversiteit in Vlaanderen. ‘Deze zijn een klein beetje beter dan een dierentuin.’ Maar de hoop mogen we niet verliezen. We kunnen out of the box denken, zoals deze lezing aantoonde. We moeten zelfs. De mens is in staat planetaire veranderingen aan te brengen. Zowel ten goede als ten slechte. Misschien wordt het tijd dit te goei te doen.