Iedereen moet íets doen: extreme rijkdom is nergens goed voor

The Guardian noemde haar ideeën godslaster en ketterij in de neoliberale kerk. Toen Der Spiegel vroeg wat ze zou doen als ze 100 miljoen won met de lotto, antwoordde professor Ingrid Robeyns: ‘99 miljoen weggeven’. Frontaal ging daarom even checken of ze ondertussen toevallig de lotto had gewonnen.

Wie met de trein reist, ondervindt de afbraak van gemeenschapsvoorzieningen aan den lijve. In plaats van veel te vroeg (om de stadsboulevard te bekijken) arriveer ik veel te laat in Utrecht, waar Ingrid Robeyns doceert. Geld investeren in een democratie (en in behoorlijk openbaar vervoer) in plaats van het op te potten in een belastingparadijs is een van de vele argumenten om een bovengrens te stellen aan rijkdom. Robeyns bepleit een ethische grens waarbij je voor jezelf stelt: meer heb ik niet nodig (bijvoorbeeld 1 miljoen euro) en een, fors hogere, politiek na te streven grens (zij stelt, voor Nederland, 10 miljoen euro voor). Want superrijkdom wordt niet écht verdiend, kan oneindig veel beter besteed worden, ontwricht democratieën, bestaat vaak uit besmet geld, maakt ongelukkig en valt, kortom, niet te rechtvaardigen. In Limitarisme legt prof. Robeyns het glashelder uit. Ter voorbereiding van haar GMF-lezing in december 2025 vuurde Frontaal alvast enkele vragen op haar af die tijdens onze lectuur opborrelden:

Brussel vroeg Kate Raworth om er haar donut-model uit te rollen. Wat is uw eerste maatregel als Stad Gent u morgen inhuurt?
Raworth werkt heel erg bottom-up, met coöperatieven en zo. Heel interessant, maar het kent ook zijn systemische beperkingen. Shell lacht met de energiecoöperatie waarvan jij lid bent.
Limitarisme heeft een dubbel doel: enerzijds onze ideeënwereld veroveren met ideeën die het neoliberalisme kunnen vervangen en anderzijds een handvat bieden om macro-economische veranderingen door te voeren: komaf maken met belastingparadijzen bijvoorbeeld, of het minimumloon verhogen. Dus ik zou liever door de nationale overheid ingehuurd worden (lacht).

Of misschien kunt u op bezoek bij ArcelorMittal? Gigantische uitstoot, vraagt en krijgt honderden miljoenen overheidssteun… en is in handen van Lakshmi Mittal, vele keren miljardair.
Dergelijke enorme bedrijven hebben vaak historische winsten die ze gewoon niet hadden mogen hebben, bijvoorbeeld omdat ze gebaseerd zijn op uitbuiting, oneerlijke handelsverhoudingen of vervuiling waarvoor ze nooit betaalden. Die bedrijven vragen de overheid om steun voor hun energiefacturen en -transitie, wat eigenlijk neerkomt op chantage: ‘Steun ons, of we zijn weg.’ Terwijl ze hun historische winst zouden moeten gebruiken voor de transitie. Bovendien zijn die multinationals op zo’n manier georganiseerd dat ze heel veel winst maken en dat zonder veel belasting te betalen, terwijl ze ook nog eens overheidssteun krijgen. Daarvoor schakelen ze een hoop juristen in. Rijke mensen doen dat ook, die hebben de vermogensbeschermingsbranche (‘wealth defense industry’).

U onderzocht de kansen en uitdagingen om de fossiele industrie te nationaliseren. Schiet het een beetje op met dat idee?
Je bent de allereerste die me daar iets over vraagt. Dus: nee (lacht).  Maar als je ziet wat die fossiele industrie doet, is de vraag natuurlijk: hoe stop je hun wereldverwoestende gedrag dan wel? Ze aanvaarden niet dat de olie in de grond moet blijven zitten. Integendeel, ze zijn nog altijd op zoek naar nieuwe velden. Winstmaximalisatie is hun enige focus. Stel dat je Shell zou kunnen nationaliseren en uitfaseren, tja, dat lijkt me veruit verkieslijk boven Shell dat rustig verder de wereld naar de knoppen helpt.

Beleidsmakers zullen zeggen dat dat niet ‘haalbaar en betaalbaar’ is. Jamaar, vinden we de schade die op dit moment wordt aangericht dan wel aanvaardbaar? Welk pad naar verandering is dan haalbaar? Rechtszaken zetten een en ander in beweging. Je hebt ook aandeelhoudersactivisme, zoals van Follow This. Maar die spelen het spel ook weer braaf volgens de regels, ze steken niks in brand… Hoe lang moet je netjes blijven? Is een pijpleiding saboteren zo onredelijk als je ziet wat die aanricht? Is materieel eigendom heilig, of het feit dat zo veel mogelijk mensen een goed leven kunnen opbouwen? Maar toen ik daar online een discussie over begon, kwamen er heel heftige negatieve reacties. Het feit dat dit zo radicaal klinkt, zegt iets over de staat waarin we ons bevinden, de ‘eigendom-is-heilig’-wereld waarin we allen leven. Wie jonger is dan 50, heeft nooit iets anders gekend dan het neoliberalisme. We zien gewoon niet dat het Overton-venster erg rechts staat. Welke strategie volgen we om de planeet voor de mensheid leefbaar te houden? Als je ziet dat het te traag gaat, ja, dan denk ik dat geweld tegen voorwerpen, tegen eigendom, soms moreel gerechtvaardigd is. Het hangt ervan af wat er op het spel staat – en nu staat er veel op het spel.

U roept op om netjes belastingen te betalen, zodat we op democratische wijze kunnen beslissen wat we ermee doen. Tegelijk toont u pijnlijk duidelijk dat onze democratieën het geld vaak niet behoorlijk besteden. Wringt dat niet?
Daar zit zeker een spanningsveld. Maar ik zie maar één gezond pad om te bewandelen: vechten voor een betere overheid. En dat vergt mensen die zichzelf zien als burgers, niet alleen als werknemer of consument. Daarom zijn die ideeënwereld en ideologie zo belangrijk. Het neoliberalisme heeft ons beelden, woorden en ideeën gegeven waardoor wij onszelf louter in economische termen zijn gaan zien, maar we zijn veel meer dan dat. Overheden gaan nooit perfect zijn, maar als je bepaalde landen met elkaar vergelijkt, is het zeer duidelijk dat sommige overheden veel beter slagen in hun zorgopdracht dan andere.

Kunnen we het ontspoorde neoliberalisme wel aanpakken binnen het kapitalisme?
Dat hangt ervan af hoe je kapitalisme definieert. Ik zou denken dat je al een heel eind komt met een groenere versie van een gemengde economie. Want wat is het alternatief? Een politiek repressieve planeconomie? Of, zoals de democratic socialists voorstellen, een samenleving waarin iedereen voluit voor het collectief kiest? Daarin geloof ik niet: er zijn nu eenmaal heel wat mensen die prioriteit geven aan hun individuele vrijheden. Ik denk dat bepaalde vrijheden al te zeer onderdrukt zouden worden. Anderzijds: dat geldt ook voor het huidige systeem. Heel wat mensen hebben geen toegang tot allerlei sociaal-economische vrijheden.

Behalve stemmen voor herverdelende partijen, wat kan de niet-steenrijke Frontaallezer doen?
De vraag ‘wat kan ik doen?’ krijg ik wel vaker. Vandaag is het neoliberalisme dominant en is een donut-achtige sociale democratie in opkomst. Er zijn dus twee opdrachten: het ene afbreken, het andere opbouwen. Alles wat daaraan bijdraagt, telt mee. Of je je nu inzet voor meer fietspaden, of je bekritiseert ArcelorMittal, dat maakt er allemaal deel van uit. We moeten alleen met genoeg mensen zijn. We moeten ons allen afvragen hoe we kunnen bijdragen, en als iedereen maar iets doet, en vooral het structurele werk, dan krijgen we die transitie van de grond. Dat is echt cruciaal: iedereen moet íets doen. Er zijn vandaag te veel mensen die hun rol van burger uit het oog verloren zijn. Heel wat mensen zijn bezig met hun werk, hun vrienden, hun consumptie, en daar houdt het op. De urgentie is nochtans groot. Want niet alleen de ecorechtvaardige transitie is in opmars, maar ook het fascisme. In het programma van de extreemrechtse partijen staat dat het klimaatbeleid een hoop linkse propaganda is, en door de versnipperaar kan. Zo zijn we nog verder van huis.

Om iets optimistischer af te ronden: wat geeft u hoop?
De Europese Green Deal en natuurherstelwet zijn beide afgezwakt, maar gaan toch de goede kant uit. En Spanje, Duitsland, Zuid-Afrika en Brazilië hebben aan de G-20 een mondiale miljardairstaks voorgesteld, dat is ook hoopgevend. Misschien lukt het nog niet op de G20-top in november, maar de keer daarop wel.

Dit artikel werd geschreven door Bouke Billiet voor Frontaal (editie herfst 2024), het magazine van Gents MilieuFront. Wil je ook 4x per jaar inspirerende en kritische Frontaal-artikels lezen op papier of digitaal? Word nu lid van GMF en geniet van Frontaal en tal van andere fijne voordelen!

Foto: Bouke Billiet