Gentse Gronden – sleutel voor een duurzame landbouw?

Gent is eigenaar van maar liefst 1.800 ha landbouwgrond. De expo Gentse Gronden in het STAM belicht verleden, heden en toekomst van deze gronden. GMF onderzocht hun mogelijke  bijdrage aan de verduurzaming van de landbouw.

Historisch perspectief

Vanaf de 13e eeuw namen rijke stedelingen, abdijen en liefdadigheidsinstellingen, zoals het Bijlokehospitaal, een actieve rol op om plattelandsgronden in de ruime omgeving van Gent te ontginnen en te verwerven. De gronden verschaften voedsel en brandstof en de pacht was een stabiele inkomstenbron.

Armen- en ziekenzorg bleef tot het einde van de 18e eeuw een zaak van kerkelijke instellingen en particuliere hospitalen. Onder impuls van de Franse Revolutie werd deze zorg samen met de bijbehorende 5.000 ha grond en 100 hoeves over te hevelen naar publieke instellingen in handen van steden en gemeenten, de voorlopers van het huidige OCMW. 

De sterke verstedelijking en opkomst van het industriële voedselsysteem maken dat na de Tweede Wereldoorlog stad en platteland steeds verder uit elkaar groeien. De gronden verloren hun functie als rechtstreekse voedselleverancier aan zorginstellingen in de stad. Het is in die context dat vanaf de jaren ‘80 stelselmatig landbouwgronden en hoeves verkocht werden om te investeren in OCMW-instellingen.

‘Eeuwenlang waren deze publieke gronden een droom voor de landbouwer.’ vertelt  Hans Vandermaelen, onderzoeker bij het Instituut voor Landbouw-, Visserij- en Voedingsonderzoek (ILVO) en medecurator van de expo. ‘Ze boden stabiliteit en lange termijn zekerheid want publieke instellingen verkopen niet en sterven niet. Die zekerheid is ook een enorme basis voor duurzaamheid. Door onzekerheid over een mogelijke verkoop zie je nu dat lange termijn investeringen in bijvoorbeeld bodemzorg minder aantrekkelijk worden.’

Gent en Garde

Met Gent en Garde heeft Gent al 10 jaar een voedselstrategie die inzet op korte keten en duurzaamheid. De strategie betekende een eerste stap om het landbouwkundig belang van de Gentse gronden terug te erkennen. In 2017 organiseerde de Stad een eerste oproep voor een duurzaam landbouwproject op 10 ha pachtvrije OCMW-grond in Afsnee.

Dit leidde tot de start van de Goedinge, een biologisch CSA-bedrijf. Bioboer Maarten Cools vertelt: ‘De oproep omvatte heel wat voorwaarden: korte keten, ecologische bedrijfsvoering, sociale tewerkstelling, samenwerking, educatie… Een pachtovereenkomst laat die voorwaarden niet toe vandaar dat wij voor 27 jaar een gebruiksovereenkomst hebben. Het voorzien van sociale tewerkstelling staat tegenover het gratis gebruik van de gronden.’

‘We hebben hier een mooi project kunnen uitbouwen, maar je moet al die voorwaarden ook wel allemaal kunnen invullen. Men denkt al makkelijk ‘de boer werkt wel van ‘s ochtends vroeg tot ‘s avonds laat, die kan dat er wel bij nemen. 27 jaar lijkt lang, maar de laatste 5 jaar tot mijn pensioen valt buiten het huidige contract. Het verder uitbouwen van een duurzaam lokaal voedselsysteem vereist ook lange termijn investeringen. Nu zijn we toch afhankelijk van een politieke beslissing in de toekomst.’

De Goedinge (Foto: Christ Coquyt)

Landbouwvisie

In 2023 organiseert de Stad een tweede oproep voor 5 ha pachtvrije grond in Mendonk. In de tussentijd trok een ophefmakende verkoop van OCMW-grond het publieke debat op gang, besliste Gent om een tijdelijk moratorium in te stellen op de verkoop van landbouwgrond en werd een Gentse landbouwvisie opgemaakt.

Eva Kerselaers, beleidsmedewerker land- en tuinbouw bij Stad Gent legt het verschil uit met de eerste oproep. ‘Waar we in 2017 nog een oproep deden voor een specifiek landbouwmodel met strikte criteria, zijn we voor de oproep in Mendonk vertrokken vanuit de Gentse landbouwvisie. Geïnteresseerde landbouwers kregen de vrijheid om zelf op zoek te gaan naar voor hen relevante doelstellingen. We hebben gemerkt dat veel landbouwers wel begrip hebben voor de visie, maar dat elk zijn/haar eigen kansen en accenten ziet. Hét landbouwbedrijf bestaat immers niet.’

De gronden in Mendonk worden voor 30 jaar ter beschikking gesteld aan melkveehouder Wim Van Hecke. Op de percelen komt grasklaver en een kruidenrijk grasland en is er aandacht voor natuurbeheer. Op die manier moet er minder soja gekocht worden. Dit kan een hefboom zijn om ook op de rest van het bedrijf duurzamer te gaan werken. Een erfpachtovereenkomst maakt het mogelijk om de overeengekomen gebruiksvoorwaarden te verankeren.

Voorbij het witte blad?

Hans: ‘De huidige beleidsinitiatieven in Gent verdienen alle lof. Maar het huidige beleid gaat nog te veel uit van een wit blad. Het idee leeft dat je moet wachten tot er gronden pachtvrij komen om dan op die vrijgekomen gronden een duurzaam landbouwproject te initiëren.’

‘Gent heeft momenteel een grondaandeel in 160 bedrijven die in de nabijheid van Gent liggen. Waarom ga je niet met die bedrijven in gesprek? Veel van die landbouwbedrijven zijn vragende partij om te verduurzamen, maar missen een lange termijn perspectief om hierop in te kunnen spelen. We onderschatten hoeveel mogelijk is op die bestaande bedrijven, Het is niet zo omdat de landbouw van vandaag niet voldoet aan een aantal verwachtingen, dat de betrokken landbouwers geen dromen hebben die aansluiten bij deze verwachtingen.’ 

Hefbomen

Welke mogelijkheden ziet Tine Heyse als bevoegde schepen hiervoor? ‘Ik ben het daar theoretisch absoluut mee eens, maar welke hefbomen hebben we daarvoor? We kunnen beleefd aan deze landbouwers vragen om mee te gaan in onze visie, maar hebben binnen de pachtwet geen mogelijkheden om afspraken hieromtrent hard te maken. Voor gronden die pachtvrij komen is dat een heel ander verhaal. Daar kun je bijvoorbeeld via een erfpachtovereenkomst zoals in Mendonk wel voorwaarden ten aanzien van het gebruik van de grond mee opnemen.’

‘Dat we deze legislatuur maar één open oproep hebben kunnen doen, komt doordat pachtvrije gronden zijn ingezet als ruilgrond voor landbouwers die geconfronteerd werden met een herbestemming van gronden naar natuur of bos via het RUP Groen.’ 

‘Ook voor pachtvrije gronden buiten grondgebied Gent willen we kansen benutten. Momenteel bekijken we de mogelijkheden voor een volgend project in de gemeente Lierde waar ongeveer 50 ha pachtvrij komt. Het moratorium op de verkoop van gronden moet de volgende bestuursperiode wat ons betreft dan ook zeker behouden blijven.’

‘Daarnaast proberen we Gentse landbouwers te inspireren om duurzamer te gaan werken door onder meer subsidies, begeleiding en het organiseren van terreinbezoeken en kennisuitwisseling. Maar dat is gericht op alle landbouwers op grondgebied Gent en niet specifiek op pachters van OCMW-gronden.’

De expositie doet ook dromen van een renaissance van het eeuwenoude model waarbij landbouwbedrijven rechtstreeks hun producten leveren aan tal van zorginstellingen in de stad. Hoewel de Gentse voedselstrategie volop inzet op de korte keten, zijn we nog ver verwijderd van het ideaalplaatje waarbij scholen en zorginstellingen hun producten terug uit het Gentse ommeland halen. 

Tine Heyse beaamt dat er hier nog veel moet gebeuren. ‘We hebben wel al stappen kunnen zetten om de voedselvoorziening te verduurzamen, maar korte keten blijft een uitdaging. We zien bijvoorbeeld dat korte keten vanuit Europese wetgeving niet als criterium in overheidsbestekken mag worden opgenomen. Voor grootkeukens zien we dan weer dat deze vragen om voorgesneden en gewassen groenten, wat een tussenstap vereist tussen landbouwer en afnemer. Hier moeten we als Stad blijven experimenteren en knelpunten aankaarten.’

Ook op Vlaams niveau wordt nagedacht over een actiever grondbeleid ter ondersteuning van de landbouwtransitie weet Griet Celen van Vlaamse Landmaatschappij. ‘Vanuit enkele pilootprojecten op onze gronden onderzoeken we hoe de koppeling tussen grondbeleid en verduurzaming vorm kan krijgen. Een bewarend grondbeleid voor landbouw lijkt ons alvast een onderwerp voor in het volgende regeerakkoord’.

Expo Gentse Gronden (Foto: Phile Deprez)

De toekomst

Het is duidelijk dat een stabiel toekomstperspectief voor de Gentse gronden van cruciaal belang is voor de betrokken landbouwers. Investeren in duurzaamheid vereist lange termijn zekerheid. Pachtvrije gronden bieden kansen voor duurzame landbouwprojecten. Een duidelijke landbouwvisie is daarbij belangrijk om in te spelen op het ondernemerschap van de individuele landbouwer. Hoe grondbeleid actief sturend kan zijn voor de verduurzaming van de verpachte gronden is minder duidelijk. Ook voor de opschaling van de korte keten zijn er nog hordes te nemen. 

De Stad heeft hiervoor natuurlijk niet zelf alle sleutels in handen. Toch gelooft bioboer Maarten heel sterk in de rol van de stad: ‘Vanuit steden ontstaat vernieuwing. Dat zie je wereldwijd. Een stad kan veel meer betekenen dan je denkt. Zeker een stad als Gent met al zijn gronden en met een duidelijke visie op landbouw en voedsel’

Het is alvast de verdienste van de expo dat het debat op een constructieve manier wordt gevoerd. Dat is ook de wens van Hans: ‘Laten we het prille gesprek tussen landbouw en stad verder zetten en echt naar elkaar luisteren.’

Expo Gentse Gronden nog  t/m 29 sept in het STAM | www.stamgent.be/gentsegronden

Dit artikel verscheen in Frontaal, huisblad van GMF, editie zomer 2024./ Wil jij ook Frontaal lezen en thuis ontvangen? Word lid van GMF en ontvang Frontaal 4x per jaar in de bus!