Iedereen milieubewust – Een onderzoek naar milieuverantwoorde consumptie

Het Departement Omgeving van de Vlaamse overheid onderzocht in 2017 hoe wij, Vlamingen, staan tegenover duurzame consumptie. Ze deden daarmee een onderzoek van 2012 over. Handig, want zo kan je evoluties en trends in kaart brengen. Je kan het volledige rapport lezen op de website van het departement, maar GMF haalt er hier voor jou alvast enkele opmerkelijkheden uit. In deze editie stellen we de opzet van het onderzoek voor en maken we een paar filosofische bedenkingen.

Beginnen bij het begin: het is misschien een goed idee om even stil te staan bij hoe de studie opgesteld werd. 3000 Vlamingen vulden online een vragenlijst in over diverse thema’s, zoals klimaat, mobiliteit en voeding, en over hun algemene houding ten opzichte van milieubewuste consumptie. De vragen zijn vaak als tegenstellingen geponeerd, waarbij je als deelnemer aanduidt wat het meeste aanleunt bij jouw mening. Een voorbeeld: ‘Ik vind het niet erg om meer te betalen voor milieuvriendelijke producten’ versus ‘Ik koop enkel milieuvriendelijke producten als ze dezelfde prijs hebben of goedkoper zijn.’ Uit de antwoorden op deze vragen haalden de onderzoekers kwantitatieve gegevens, en stelden ze een aantal typische profielen op (of ‘segmenten’ zoals ze het zelf betitelen). Noem het archetypes van consumenten: de overtuigde consument, de onwetende consument, enzovoort.

Daarnaast werden de resultaten aangerijkt met een kwalitatief onderzoek. Dat hield in dat onderzoekers bij 24 mensen thuis langs gingen voor een diepte-interview van 90 minuten. De onderwerpen die daarin aan bod kwamen, zijn dezelfde als in de kwantitatieve vragenlijst. In de interviews was er echter ruimte om dieper in te gaan op motivaties. Waarom nemen mensen bijvoorbeeld liever de eigen wagen dan het openbaar vervoer?

Het doel van dit onderzoek is om enerzijds een beeld te krijgen van de houding van de bevolking tegenover bepaalde maatregelen, zoals het vrijwaren van open ruimte. Anderzijds kan je door de segmentering in types consumenten te weten komen welke maatregelen effectief zouden zijn om bepaalde groepen mensen aan te zetten om milieubewuster te gaan leven.

Gevoel versus werkelijkheid

Het onderzoek brengt heel wat interessante tegenstrijdigheden boven water. Een eerste opvallend resultaat is dat 86% van de respondenten zegt begaan te zijn met het milieu, en 73% ervan overtuigd is dat ze een milieuvriendelijke levensstijl hebben. Dit is moeilijk te rijmen met het gegeven dat België de op vier na grootste ecologische voetafdruk ter wereld heeft. Het lijkt onwaarschijnlijk dat de resterende 27% van de Vlamingen het voor alle anderen verpest (of dat de Walen het cijfer voor België zo naar beneden trekken). Dat een grote meerderheid zegt nu meer te doen voor het milieu dan een aantal jaar geleden, is ook moeilijk te verzoenen met onze stijgende milieu-impact.

Er zijn verschillende manieren om naar deze discrepantie te kijken. Ofwel zit er een groot verschil tussen wat we doen en wat we denken te doen. Dat is een bekend en zeer menselijk fenomeen, dat zich niet beperkt tot ecologisch gedrag. Ik weet dat te veel alcohol slecht voor me is, maar dat wil niet zeggen dat ik nooit een pintje te veel zal drinken.

Een tweede interpretatie van deze ongerijmdheid is dat de vraag niet goed gesteld is. Wat verstaat de gemiddelde Vlaming onder een milieuvriendelijke levensstijl? Is dat voor iedereen gelijk? Vast niet: mijn buurvrouw denkt dat ze goed bezig is als ze maar één keer per jaar het vliegtuig neemt en één keer per week vegetarisch eet; ik leg de lat beslist wat hoger. En daarbij, wie antwoordt er graag dat ze niet milieubewust handelt in een onderzoek dat daar specifiek naar peilt?

Een derde mogelijke verklaring is dat de cijfers allemaal juist zijn, maar dat de verantwoordelijkheid voor die grote ecologische voetafdruk niet bij de consument ligt maar elders. 45% van de respondenten verklaart immers dat ze het gevoel hebben dat wat ze zelf voor het milieu doen weinig tot geen bijdrage levert. Natuurlijk heb je als consument een bepaalde macht: je kan een wasmachine kopen die wat minder verbruikt dan een ander model. Maar je kan niet over alles beslissen. Als je een slecht geïsoleerd huis huurt, kan je maar tot een bepaalde temperatuur extra truien aantrekken. Vanaf dan moet je beginnen verwarmen. Met die oude stookolieketel, want dat is het enige wat er voorhanden is.

En is het vreemd dat heel wat consumenten van mening zijn dat de verantwoordelijkheid om toe te zien op de milieu-impact van wat ze kopen eerder ligt bij de producent of bij de regulerende overheid? Dat is inderdaad wat naar voren komt uit de antwoorden: 72% van de bevraagden vindt dat vooral de overheid iets kan bijdragen aan het milieu (tegenover 28% die vindt dat ze vooral zelf iets kunnen bijdragen), en 70% vindt dat de overheid meer acties moet ondernemen ten aanzien van het milieu. Evenveel mensen verwachten van de overheid maatregelen om bedrijven te stimuleren milieuvriendelijker te handelen; 58% voelt zich door de overheid niet gestimuleerd om op een bewuste manier met het milieu om te springen.

Het is duidelijk dat de Vlaamse consument zich niet zomaar de verantwoordelijkheid in de schoenen laat schuiven. Maar er is ook marge voor verbetering.