Microplastics, de klimaatverandering en de gevolgen voor onze gezondheid

Het nieuwste buzzwoord in klimaatrampen-land is ‘microplastics’. Wetenschappers hebben microplastics teruggevonden op de meest afgelegen plaatsen van de wereld, van Antarctica over de Mount Everest tot in de Mariana Trench, maar ook in het menselijk lichaam (EIA). Wat zijn microplastics nu precies, en welke impact hebben ze op milieu en klimaat?

Wat is plastic?
Plastic wordt gemaakt door de petrochemie op basis van olie, natuurlijk gas of steenkool, of met planten zoals suikerriet en maïs – al wordt weinig plastic volledig van planten gemaakt; in 2018 was dat slechts 1% (OVAM; National Geographic; European Bioplastics). Meer dan 90% van al het geproduceerde plastic zijn thermoplasten (synthetisch plastic dat ‘polymeren’ bevat). Dat soort plastic wordt zacht bij warmte of druk, waardoor het gemakkelijk te hervormen is. Polymeren worden recyclage-gewijs ondergebracht in 7 soorten (zie tabel). Gewoonlijk wordt aangeraden om polyvinylchloride of pvc (3), polystyreen (6) en polyurethaan en polycarbonaat (beiden deel van 7) te mijden, en om er bij PET (1) op te letten dat je het plastic slechts eenmalig gebruikt – want die soorten kunnen potentieel giftige chemicaliën vrij geven.

Veel plastic wordt in duizelingwekkend hoge oplages geproduceerd. In 2017 schatten wetenschappers dat de mens al 8,3 miljard ton had geproduceerd sinds de uitvinding van plastic, waarvan de helft tussen 2004 en 2017 werd gemaakt (ScienceAdvances).

Wat zijn microplastics?
Plastic is niet biologisch afbreekbaar, maar breekt wel af in microscopisch kleine stukjes. Op basis van de grootte van die stukjes, onderscheidt men macroplastics (+5mm), microplastics (-5mm) en nanoplastics (-0,001mm). Microplastics zijn vaak moeilijk of niet te zien met het blote oog. Dat maakt dat je ze kan vergelijken met luchtvervuiling: het is moeilijk te vatten hoe groot het probleem is, want het directe visueel bewijs ontbreekt.

Zo zit het eerste plastic afval dat in de jaren vijftig werd geproduceerd, nog steeds in ons milieu (Scientias). Slechts 9% van al het plastic ooit gemaakt, werd gerecycleerd; de overige 91% ligt verspreid in onze oceaan en op stortplaatsen (ScienceAdvances).

De verschillende stukje plastic hebben vooral hun ‘micro’-omvang gemeenschappelijk; wat vorm, kleur en soort plastic betreft, kunnen ze volledig verschillen en dus ook een ander recyclageproces kennen (Hakai magazine).
Er zijn enerzijds primaire microplastics – microdeeltjes die rechtstreeks in het product zitten, bv. de ‘microbeads’ in cosmetica –, anderzijds secundaire microplastics – microdeeltjes die loskomen van het plastic door slijtage (ZME Science; 2020, Beat The Microbead).

Het plastic afval in de oceaan bestaat vooral uit secundaire microplastics zoals de pluisjes textiel van bv. nylon, polyester of fleece (die via onze wasmachines, riolering en waterzuivering de oceaan bereiken); het rubber van bv. autobanden (dat tijdens het rijden stoffen vrijgeeft die via allerlei wegen de oceaan bereiken), en stof uit grote steden (2020, IUCN & Global Marine and Polar Programme). Eenmaal in de oceaan worden de microplastics opgegeten door plankton of door vissen en belanden zo op het bord van mens en dier (2019, Vox).

Waar vinden we microplastics terug?
Microplastics worden letterlijk overal om ons heen gevonden (The Guardian). Volgens schattingen ademen we alleen al via de lucht in ons huis jaarlijks 14.000 tot 68.000 microplastics in (Beat the Microbead). En dat mag niet verbazen als je bedenkt dat bijna elke middel in ons dagelijks leven uit plastic bestaat. Alleen al in mijn mini-badkamer trof ik 72 verschillende soorten aan, en dan ging het enkel nog over productverpakkingen, mijn tandenborstel en de vuilnisbak.

Wat de maag van dieren betreft, zijn de data erg verontrustend. Naar schatting heeft meer dan 90% van de zeevogels al eens microplastics gegeten (Plastic Oceans). In zowat elk dier dat in de buurt van de oceaan leeft, zijn microplastics teruggevonden, maar wat opvalt is dat er zelfs microplastics – die oplichten onder UV-licht – zijn teruggevonden in de maag van insecten en zelfs in plankton, de start van onze voedselketen (A Plastic Ocean; OneWorld).In 2017 schatte The Ocean Conference dat er zo’n 51 biljoen microplastic stukjes in de oceaan zouden zitten (United Nations). Eind april 2020 werd er op de oceaanbodem de hoogste microplastics-concentratie ooit gevonden: 1.9 miljoen plastic microdeeltjes op 1 m² (EcoWatch)!

De aanwezigheid van microplastics is ook teruggevonden in drinkwater (fles en kraan), bier, zeezout, vis, schaal- en schelpdieren, melk, suiker, honing, theezakjes (maart 2020, NewScientist; WHO; Radio2; DeStandaard). In maart 2020 leverde een studie de eerste aanwijzingen dat er microplastics vrijkomen bij het openen van plastic verpakkingen (Nature). Een studie uit 2018 was de grote alarmbel. De studie toonde aan dat de uitwerpselen van 8 mensen (33-65 jaar) uit verschillende Europese landen én Japan, die een week lang hun voedselinname noteerden, àllemaal microplastics bevatten. 2 van de 8 hadden geen vis of zeevruchten gegeten, wat wetenschappers deed vermoeden dat microplastics alomtegenwoordig zijn (Eos).

Gevolgen voor mens en klimaat
Hoewel het in die laatste ophefmakende studie om een luttele 8 proefpersonen ging, rees vooral de vraag wat de mogelijke effecten kunnen zijn op de menselijke gezondheid. Studies tonen namelijk aan dat dieren met microplastics in de maag allerlei fysieke en mentale gezondheidsproblemen ondervinden met een hogere kans op sterfte als gevolg (maart 2020, NewScientist; The Guardian). Zo hebben schildpadden en zeevogels 20% meer kans om te sterven door slechts 1 plastic stukje in te slikken (Plastic Oceans).

Zoals vermeld zijn ook in plankton microplastics teruggevonden – sterker nog; het lijkt deel te zijn geworden van hun dieet. Plankton zijn microscopische organismen die helemaal onderaan de voedselketen staan. Wat plankton eet, dat eten wij. Voorts helpt plankton ons met onze overdosis CO2; dit organisme zet CO2 om in zuurstof. Plankton lijkt echter niet goed bestand tegen de verzuring die warmere oceaan-temperaturen momenteel veroorzaken (een pijnlijk gevolg van de klimaatverandering). Het is dus schrikken dat plankton daarbovenop ook nog eens te maken krijgt met microplastics, die, afhankelijk van de soort en de omringende druk of warmte, verschillende chemische reacties zouden kunnen creëren (2019, OneWorld). Wat de gevolgen daarvan gaan zijn, blijft voorlopig nog raden, maar aangezien microplastics voor de meeste dieren een gezondheidsprobleem lijkt, rijst de vraag in hoeverre plankton ‘geïnfecteerd’ is.

Wat we wel weten is dat bepaalde bestanddelen in plastic kankerverwekkend zijn. Plastic bestaat namelijk uit verschillende chemische stoffen, maar wetenschappers weten niet hoeveel van die bestanddelen ook schadelijk zijn voor onze gezondheid, zoals hormoonverstoorders  (2019, Science News for Students). Die stoffen bootsen vrouwelijke hormonen na, waardoor mannelijke organismen ‘vervrouwelijken’ en het aantal zaadcellen daalt (DeWereldMorgen).
Een voorbeeld van zo’n hormoonverstoorder is bisfenol A (BPA), dat in heel wat producten en verpakkingen terugkomt zoals “bouwmaterialen, elektronica, plastic flessen, (voedsel) verpakkingsmateriaal, implantaten en infuusapparatuur” (Waarzitwatin). Bisfenol A wordt steeds vaker gelinkt  aan de vruchtbaarheidscrisis bij mannen, zwangerschapsproblemen bij vrouwen en gezondheidsproblemen bij jonge kinderen (Sex, Explained, Vox; Plastic Oceans). Sporen van BPA werden ook teruggevonden in borstvoeding (Beat the Microbead). Het gebruik ervan is dan ook verboden in plastic babyflessen.

Ecotoxicoloog Heather Leslie (Vrije Universiteit Amsterdam) wijst erop dat microplastics dus niet alleen een ‘oceaanprobleem’ is, maar ook een probleem voor de volksgezondheid, een mensenrechtenprobleem (door bv. westers e-waste naar het zuiden te sturen) en een vervuilingsprobleem (bv. De milieuschade bij de ontginning van aardolie in kwetsbare gebieden).

Meer onderzoek is nodig
Net als onze CO₂-uitstoot vormen microplastics een bijna onzichtbaar probleem. Wetenschappers haasten zich om bewijsmateriaal te verzamelen over de impact van microplastics op globale ecosystemen en de menselijke gezondheid. Veel wetenschappers geloven dat er nu al voldoende signalen zijn om drastische maatregelen te nemen (Environmental Sciences Europe). In de tussentijd raden velen ook aan om plastic verpakkingen waar mogelijk te vervangen door alternatieven (maart 2020, NewScientist). Voor kledingliefhebbers is er alvast de milieuvriendelijke waszak op guppyfriend.com (die houdt microfibers tegen: de belangrijkste oorzaak van oceaanvervuiling). Tot slot vind je ook nog 31 tips terug op gentsmilieufront.be/meiplasticvrij.

Bronvermelding:
https://eia-international.org/news/alarm-bells-ringing-yet-six-remote-places-pristine-now-polluted-plastic/ (EIA)
https://www.gentsmilieufront.be/wp-content/uploads/2020/10/Folder20Bioplastics.pdf (OVAM)
https://www.nationalgeographic.com/environment/2018/10/news-plastics-microplastics-human-feces/ (National Geographic)
https://www.european-bioplastics.org/market/ (European Bioplastics)
https://www.scientias.nl/microplastics-piepklein-maar-een-enorm-probleem/ (Scientias)
https://advances.sciencemag.org/content/3/7/e1700782 (ScienceAdvances)
https://www.hakaimagazine.com/news/microplastics-are-highly-diverse-and-those-differences-matter/ (Hakai Magazine)
https://www.zmescience.com/ecology/pollution-ecology/the-down-low-on-microplastics/ (ZME Science)
https://www.beatthemicrobead.org/3-reasons-to-worry-about-microplastics-in-2020/ (Beat The Microbead)
https://doi.org/10.2305/IUCN.CH.2017.01.en (IUCN & Global Marine and Polar Programme)
https://www.youtube.com/watch?v=beUhzQAkanM (Vox)
https://www.theguardian.com/environment/2017/sep/06/we-are-living-on-a-plastic-planet-what-does-it-mean-for-our-health (The Guardian)
https://plasticoceans.uk/the-facts-plastic-pollution-2/ (Plastic Oceans)
http://aplasticocean.movie/ (Documentaire “A Plastic Ocean”)
https://www.oneworld.nl/lezen/klimaat/ook-het-plankton-is-klimaatslachtoffer/ (One World)
https://www.gentsmilieufront.be/wp-content/uploads/2020/10/Ocean_Factsheet_Pollution.pdf (United Nations)
https://www.ecowatch.com/microplastics-in-ocean-2645891531.html?rebelltitem=2#rebelltitem2 (EcoWatch)
NewScientist (Nederlandstalige versie), editie maart 2020
https://www.who.int/water_sanitation_health/water-quality/guidelines/microplastics-in-dw-information-sheet/en/ (WHO)
https://radio2.be/oost-vlaanderen/vlaamse-wetenschappers-van-ugent-vinden-methode-om-kleinste-microplastics-op-te (Radio 2)
https://www.standaard.be/cnt/dmf20180315_03410463 (De Standaard)
https://www.nature.com/articles/s41598-020-61146-4 (Nature)
https://eos.org/articles/microplastics-found-in-human-stool (Eos)
https://www.oneworld.nl/lezen/klimaat/ook-het-plankton-is-klimaatslachtoffer/ (OneWorld)
https://www.sciencenewsforstudents.org/article/americans-consume-some-70000-microplastic-particles-year (Science News for Students)
https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2018/11/21/van-de-kleerhanger-naar-het-bord-microplastics-in-onze-voeding/ (De Wereld Morgen)
https://waarzitwatin.nl/stoffen/bisfenol (Waarzitwatin)
https://www.vox.com/2020/1/2/21046744/sex-explained-netflix (Sex, Explained)
https://wetenschappelijkbureaugroenlinks.nl/artikel-tijdschrift/ecotoxicoloog-heather-leslie-we-hebben-allemaal-plastic-in-ons-lichaam (Wetenschappelijk Bureau GroenLinks)
https://enveurope.springeropen.com/articles/10.1186/s12302-018-0139-z (Environmental Sciences Europe)
https://en.guppyfriend.com/ (Waszak)

Dit artikel werd geschreven door Loes Geenen voor Frontaal (editie zomer 2020), het magazine van Gents MilieuFront. Wil je ook 4x per jaar inspirerende en kritische Frontaal-artikels lezen op papier of digitaal? Word nu lid van GMF en geniet van Frontaal en tal van andere fijne voordelen!

Foto en illustraties: Freepik Ukrolenochka (lepel), Freepik user9023173 (vis), Freepik fillstimlyanin (strand)