Is de open ruimte op? Wegdromen én hard ontwaken bij een zeventig jaar oude luchtfoto

Sinds 2022 kan je via de webpagina www.stad.gent/luchtfoto het Gent van de jaren 50 vanuit de lucht bekijken. Daarvoor werden meer dan 2000 luchtfoto’s uit een vergeten collectie van de Vlaamse overheid ingescand en samengevoegd. De zeventig jaar oude luchtfoto doet niet alleen de fantasie van Toby Lauwerier op hol slaan, maar maakt ook op ongezien dramatische wijze de teloorgang van de open ruimte aanschouwelijk. Een ongemakkelijke waarheid valt niet langer te ontkennen: de open ruimte raakt op.

Ettelijke keren heb ik al over die gedigitaliseerde luchtfoto van het Gent van de jaren 50 zitten scrollen. Ik klik dan de laag met de foto van Gent vandaag afwisselend aan en af. Probeer het vooral zelf eens. In slechts één muisklik maak je een waanzinnige tijdreis. Naar een Gent zonder E17, zonder Arcelor of Volvo, met een nauwelijks half gegraven Ringvaart, met verdwenen Leie-armen en een nog niet rechtgetrokken Moervaart. Maar misschien nog het meest van al: naar een Gent met een onnoemelijke hoeveelheid open ruimte, een gigantisch lappendeken van kleine landbouwperceeltjes, afgezoomd met bomen – zelfs die zijn duidelijk zichtbaar op de hoge resolutiefoto’s. Daar lag een wereld om eindeloos in te verdwalen. Wat is daarmee toch gebeurd?

Of bezorgt de luchtfoto mij misschien toch een té romantisch beeld van het Gent van 70 jaar geleden? Ik beeld me een Gent in waar je nog los van god en gebod door de velden kon zwerven, over hagen kon kruipen, door beken kon waden, in tientallen vierkante kilometers onbezoedeld stiltegebied. De minder fraaie kanten van het Gent uit de jaren 50 zijn niet te zien: de stinkende rivieren in de binnenstad, de grauwe fabrieksgebouwen, de slechte kasseistraten, de ongezonde woonomstandigheden in de arbeiderswijken.

Wondelgem jaren 50

Wat er ook van zij, de 150 vierkante kilometer Gents grondgebied werden sinds de jaren na de Tweede Wereldoorlog alsmaar voller gepropt, met nieuwe verkavelingswijken, met industrieterreinen en baanwinkels, met havendokken, autostrades, verkeerswisselaars en ten langen leste de eerste turborotonde van België.

Wie op de R4 richting Zelzate rijdt (of fietst!) ter hoogte van Kluizen merkt waarschijnlijk wel dat aan de rechterkant steeds meer nieuwe bedrijfsgebouwen en opslagloodsen verschijnen. Maar de werkelijke omvang en de ware aard van die veranderingen dringen nauwelijks door. Welke prijs we betaald hebben, welke wereld voorgoed verloren is, dat wordt pas echt duidelijk bij een blik op de zeventig jaar oude luchtfoto van het gebied. Ruimte voor stadslandbouw, voor waterberging, voor groenpolen, voor natuur dichtbij huis? We hadden alles waar we nu hopeloos naar snakken.

Kluizendok 2023

De bouw van het meer dan anderhalve kilometer lange en driehonderd meter brede Kluizendok begon pas midden jaren ’90. De kleine woonkern van het Zandeken op de grens tussen Gent en Evergem en de verspreide boerderijen verdwenen tien jaar later onder de sloophamer en honderden hectare landbouwgrond werd opgespoten. De golf van maatschappelijk onbehagen daarover rolde nauwelijks verder dan Doornzele Dries.

De historische luchtfoto van Gent prikkelt de verbeelding maar roept ook veel vragen op. Onze stad telt vandaag 265.000 inwoners. Dat is nauwelijks meer dan in 1961, toen we met 259.000 waren. Ok, de gezinnen waren groter toen. Maar waar woonden al die mensen, waar werkten ze, hoe beleefden zij Gent? De decennia daarna claimden we steeds meer open ruimte. Het antwoord op de vraag hoe onvermijdelijk dat was laat ik hier graag in het midden.

Wat wel zeker is: onze open ruimte was decennialang onze wissel op de toekomst – iets met economische groei en zo. Maar wat als de open ruimte op is, welke toekomst hebben we dan? Je kan niet over de toekomst spreken, zonder het verleden te kennen. Als het over de verdere ontwikkeling maar vooral de vrijwaring van onze open ruimte gaat, is een prikkelende, zeventig jaar oude foto wat mij betreft het perfecte vertrekpunt. Vierdimensionaal uitzoomen voor gevorderden, voorbij de waan van de dag.

Dit artikel werd geschreven door Toby Lauwerier voor Frontaal (editie zomer 2023), het magazine van Gents MilieuFront. Wil je ook 4x per jaar inspirerende en kritische Frontaal-artikels lezen op papier of digitaal? Word nu lid van GMF en geniet van Frontaal en tal van andere fijne voordelen!

Foto’s: stad Gent