Too hot to handle, of niet? Hoe voedselbossen de landbouw kunnen redden

De VN schetst een onheilspellend toekomstbeeld met haar voorspellingen over de landbouw: zoals we in 2021 bezig zijn, hebben we nog maar zestig oogsten tegoed (lees: zestig jaar). Daarna zal de industriële landbouw de landbouwgrond te zwaar uitgeput hebben om de wereld nog van voedsel te voorzien. 

De landbouwgrond raakt op dit moment uitgeput door monocultuur en door het jaarlijkse ploegen. Landbouwers moeten grote hoeveelheden (kunstmatige) bemesting en pesticiden gebruiken, willen ze voldoende oogst hebben. Die chemicaliën schakelen de natuurlijk aanwezige micro-organismen uit. Daardoor wordt de grond nog verder uitgeput, waardoor er nog meer chemicaliën nodig zijn: het is duidelijk dat we met dit landbouwsysteem in een vicieuze cirkel verwikkeld zijn.

Een gezonde bodem is nochtans cruciaal. Niet enkel voor de voedselzekerheid, maar ook voor de kwaliteit van ons voedsel en dus onze gezondheid. Daarnaast blijkt de bodem een van de sleutels om de klimaatverandering binnen de perken te houden. 

Het wonder van een gezonde bodem
Een gezonde bodem betekent een levende bodem. In een handvol gezonde aarde zitten meer micro-organismen dan het aantal mensen dat ooit op aarde geleefd heeft. Die organismen gaan in interactie met de wortels van planten, waardoor voedingsstoffen en water uitgewisseld worden. In zo’n gezonde bodem wordt CO2 opgeslagen dankzij fotosynthese: een proces waarbij planten CO2 uit de lucht halen en die stockeren in het organisch materiaal in de bodem. Dat staat in scherp contrast met de uitgeputte gronden waarbij veel pesticiden en (kunst)mest ingeschakeld worden om toch genoeg opbrengst uit de al uitgeputte landbouwgrond te halen. In combinatie met het omploegen stoot de bodem daardoor net CO2 uit in plaats van er op te slaan. 

Daarnaast neemt de braakliggende grond van de traditionele landbouw geen water op, door het gebrek aan micro-organismen. Het water stroomt weg, waardoor irrigatie noodzakelijk is. Bij een gezonde bodem is er geen irrigatie nodig. Dan wordt de regen opgenomen en vastgehouden door de micro-organismen die er leven. Daarna verdampt een deel van het water via de planten, die zo voor lokale regenval zorgen. Die zogenaamde kleine watercycli zijn essentieel: ze zorgen voor maar liefst 40% van de totale regenval. Vandaag zijn de kleine watercycli echter verstoord doordat braakliggende grond hete lucht (CO2) afgeeft. Die duwt de regenwolken weg in plaats van ze aan te trekken. 

Conclusie? Een gezonde bodem heeft een gigantisch potentieel om zowel CO2 op te slaan als de zoetwatervoorraad op peil te houden. Twee zaken die broodnodig zijn om het teveel aan CO2 uit de atmosfeer te halen én om weerstand te kunnen bieden aan de droogtes waar we steeds vaker mee geconfronteerd worden. Maar hoe krijgen we die gezonde bodem terug?

Regeneratieve landbouw
De nood aan een ander landbouwsysteem wordt steeds prangender. Hoe pakken we dat aan? De oplossing is regeneratieve landbouw, een koepelterm voor verschillende alternatieve landbouwpraktijken die de huidige industriële landbouw deels kunnen vervangen. Regeneratieve landbouw houdt de bodem gezond en garandeert voedselzekerheid, doordat de bodem niet uitgeput raakt. Het gaat dus om een ecosysteem dat zichzelf in stand houdt. Een van de alternatieven die onder de regeneratieve landbouw valt, is het voedselbos. 

De principes van een voedselbos
Een voedselbos imiteert een natuurlijk ecosysteem dat verschillende soorten gewassen combineert. Die gewassen staan allemaal met elkaar in verbinding, waardoor ze elkaar en de bodem aanvullen. Zo creëren ze samen een duurzaam ecosysteem.

Het voedselbos bestaat uit verschillende lagen: hoge bomen, struiken, klimplanten en bodembedekkers. De gemeenschappelijke deler van al die gewassen is dat ze eetbare vruchten dragen. 

In een voedselbos gaat alles zijn gangetje: het onkruid wordt niet gewied en de grond wordt niet bewerkt met pesticiden en bemesting. Door verschillende planten, bomen en struiken te combineren, krijg je een divers ecosysteem dat zelfregulerend is. Sommige planten hebben schaduw nodig, die wordt voorzien door de hogere bomen. Door de diverse vegetatie worden allerlei insecten en vogels aangetrokken, die aan natuurlijke plaagbestrijding doen. 

Ook ploegen is overbodig in een voedselbos, aangezien er meerjarige gewassen staan. Zo krijg je niet elk jaar een braakliggend stuk grond waarbij de landbouwer telkens van voren af aan moet beginnen de grond bewerken, zoals bij eenjarige gewassen (denk aan maïs en graan). De bodem van een voedselbos blijft steeds bedekt, waardoor die beschermd is tegen water- en winderosie. Bovendien houdt de gezonde bodem van een voedselbos de kleine watercycli in stand, zoals hierboven beschreven.

Ons voortbestaan verzekeren
In de geschiedenis vinden we heel wat voorbeelden van wat er gebeurt met een extreem uitgeputte bodem: hij droogt volledig uit en verandert in stof. Dat proces heet ‘desertificatie’ of verwoestijning en is precies wat er gebeurde in de VS in de jaren dertig toen de ‘Dust Bowl’ het land teisterde. De Dust Bowl was de grootste milieuramp ooit veroorzaakt door de mens: omgeploegde gronden verwoestijnden, waardoor massaal veel mensen moesten vluchten op zoek naar meer vruchtbare oorden om te overleven. In het verleden zijn er hele beschavingen ingestort door uitgeputte landbouwgronden en voedseltekorten als gevolg.

Dat gebeurt vandaag met maar liefst twee derde van het wereldwijde landoppervlak. Door de klimaatverandering komen droogtes en bosbranden steeds vaker voor. Daardoor komt er nog meer CO2 vrij, wat verdere droogte in de hand werkt. Zo verwoestijnen er steeds meer gronden, wat een grote bedreiging voor het voortbestaan van de mensheid betekent. Hoog tijd dat we oplossingen zoals voedselbossen en andere vormen van regeneratieve landbouw omarmen om de klimaatverandering binnen de perken te houden en ons voortbestaan te verzekeren.

Leer uit het verleden
Het voedselbos heeft zijn nut al bewezen. In de tropen zijn voedselbossen de normaalste zaak van de wereld. Vroeger was ook Europa een mozaïeklandschap van hoge en lage vegetatie. Dat was ideaal, zowel vanuit een ecologisch perspectief als voor de productiviteit. Zo was er veel meer biodiversiteit en kon er tegelijk heel wat voedsel verbouwd worden. Dat stelt Louis De Jaeger, CEO van Commensalist en gespecialiseerd in voedselbossen. Volgens hem moeten politici het belang van voedselbossen inzien en middelen vrijmaken voor onderzoek dat de productiviteit van voedselbossen kan bevestigen. Want het ultieme doel van ons landbouwbeleid is natuurlijk voedselzekerheid. 

Ook de wetenschappers achter Project Drawdown zijn overtuigd van het belang van regeneratieve landbouw. Zij bepaalden de honderd belangrijkste acties die we moeten ondernemen om op tijd het punt te bereiken waarop de hoeveelheid CO2 in onze atmosfeer begint te dalen, zodat we zeker onder de 2°C en liefst onder de 1,5°C opwarming kunnen blijven. 

Volgens Project Drawdown heeft regeneratieve landbouw een gigantisch potentieel: een vierde van de wereldwijde uitstoot zou significant teruggedrongen kunnen worden. Bovendien kan er dankzij die praktijken een deel van de al aanwezige CO2 terug uit de atmosfeer gehaald worden. En niet te vergeten: regeneratieve landbouw verbetert ook het lokale leefmilieu en maakt de bodem weer gezond. Daardoor zijn we niet enkel verzekerd van voedsel dat ons lichaam gezond houdt, maar ook van voedselzekerheid op de lange termijn. En laat dat nu net de bedoeling zijn van een degelijk landbouwbeleid.

Bronnen
‘Een voedselbos is een versmarkt, nachtwinkel en apotheek in één’ https://www.standaard.be/cnt/dmf20210330_95933343
National Geographic, maart 2020, M. Ottema, “Eten uit het bos”, p.112-125
Restoration Agriculture interview with Mark Shepard‘
‘From the ground up – regenerative agriculture’ https://www.youtube.com/watch?v=6vQW8Tl_KLc&ab_channel=festival21
Kiss the ground (Netflix)
Interview Louis De Jaeger, Commensalist (https://commensalist.com/)
“Farming our way out of the climate crisis” (Project Drawdown)      

Dit artikel werd geschreven door Janne Delagrange voor Frontaal (editie zomer 2021), het magazine van Gents MilieuFront. Wil je ook 4x per jaar inspirerende en kritische Frontaal-artikels lezen op papier of digitaal? Word nu lid van GMF en geniet van Frontaal en tal van andere fijne voordelen!

Illustraties: Food Forest Institute,  Freepik Cirodelia (boerderij), 123rf Vynikal (droogte), PIxabay Humasak (bessen), Pixabay Ylvers (bosbrand)